УНИХ

УНИХ логотипи.

УНИХ (талаффузи: юникс; УНИХ — Тҳе Опен Гроуп компаниясининг рўйхатдан ўтган савдо белгисидир) — портатив, кўп вазифали ва кўп фойдаланувчили операцион тизимлар оиласи бўлиб, улар 1970-йилларда Кен Томпсон, Деннис Ричи ва бошқалар томонидан Белл лабараторияси (Белл Лабс)да ишлаб чиқилган оригинал АТ&Т Уних лойиҳаси ғояларига асосланган. Уних тизимининг юзага келишида Мултиcс операцион тизимининг таъсири катта бўлган.

Уних туркумига кирувчи операцион тизимлар модулли конструксия билан ажралиб туради, бунда ҳар бир вазифа алоҳида ёрдамчи дастур томонидан бажарилади, ўзаро алоқа ягона файл тизими орқали амалга оширилади ва утилитлар билан ишлаш учун буйруқлар сатри қўлланилади.

Уних ғояси компютер операцион тизимларининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Уних тизимлари ҳозирда тарихий энг муҳим операцион тизимлардан бири сифатида тан олинган.

Умумий маълумот

Биринчи Уних тизими АТ&Тънинг Белл Лабс бўлими томонидан ишлаб чиқилган. Ўшандан бери кўп сонли турли хил Уних тизимлари тузилди. Қонуний жиҳатдан, фақат „Ягона УНИХ спесификациясига мувофиқлиги“ (Сингле УНИХ Спеcифиcатион) учун сертификатланган операцион тизимлар „УНИХ“ деб номланиш ҳуқуқига эга. Қолганлари, ўхшаш тушунча ва технологиялардан фойдалансалар ҳам, Унихъсимон операцион тизимлар (инглизча Уних-лике) деб аталади.

Ўзига хослиги

Унихъсимон тизимларнинг бошқа операцион тизимлардан асосий фарқи шундаки, улар дастлаб кўп фойдаланувчили, кўп вазифали тизим ҳисобланишидадир. Унихъда кўп одамлар бир вақтнинг ўзида ҳар бири ўз терминали (вазифаларни бажариш учун буйруқлар бериш воситаси)да ишлаши мумкин, шу билан бирга уларнинг ҳар бири ушбу компютернинг ресурсларидан фойдаланадиган кўплаб турли хил ҳисоблаш жараёнларини амалга ошириши мумкин.

Унихънинг иккинчи улкан афзаллиги унинг кўп платформалилигидир. Тизимнинг ядроси деярли ҳар қандай микропроцессорга осонгина мослаша оладиган тарзда тузилган.

Уних бошқа муҳим хусусиятларга эга:

• тизимни созлаш ва бошқариш учун оддий матнли файллардан фойдаланиш;
• буйруқ сатридан ишга туширилган ёрдамчи дастурлардан кенг фойдаланиш;
• виртуал қурилма — терминал орқали фойдаланувчи билан ўзаро алоқани таъминлаш;
• жисмий ва виртуал қурилмаларни ва жараёнлараро алоқанинг айрим воситаларини файллар шаклида тақдим этиш;
• ҳар бири битта вазифани бажарадиган бир нечта дастур конвеерларини қўллаш.

Тизимдан фойдаланиш

Ҳозирги вақтда Уних тизимлари асосан серверлар, шунингдек, турли қурилмалар, жумладан смартфонлар учун ўрнатилган тизимлар орасида кенг тарқалган. Уних тизимлари суперкомпютерларда ҳам қўлланилмоқда, хусусан, Линух ТОП500 суперкомпютерларида 100 фоиз Уних тизимида ишламоқда.

Иш станциялари ва уйда фойдаланиш учун операцион тизимлар орасида Уних ва Унихъсимон операцион тизимлар Миcрософт Wиндоwсъдан кейин иккинчи (Маc ОС), учинчи (ГНУ/Линух)дан кейинги ўринларда туради.

Тарихи

Ўтмишдошлари

Йиллар бўйича Уних нашрлари

1957-йилда Белл лабораториясида ички эҳтиёжлар учун операцион тизим ишлаб чиқиш бўйича иш бошланди. БЕСЙС тизими Виктор Висоцкий бошчилигида ишлаб чиқилган. Кейинчалик у Мултиcс лойиҳасига раҳбарлик қилди, кейин эса Белл Лабс ахборот бўлими раҳбари бўлди.

1964-йилда учинчи авлод компютерлари пайдо бўлди, улар учун БЕСЙС имкониятлари энди мос эмас эди. Висоцкий ва унинг ҳамкасблари янги операцион тизимини ишлаб чиқишга эмас, балки Генерал Элеcтриc ва МИТънинг қўшма лойиҳаси Мултиcсъга эътибор қаратишга қарор қилишди. Белл Лабсъни ўз ичига олган телекоммуникация гиганти АТ&Т лойиҳани сезиларли даражада қўллаб-қувватлади, бироқ 1969-йилда лойиҳадан молиявий фойда келтирмагани учун ундан воз кечди.

Биринчи Уних тизимлари

Уних асосчилари — Кен Тҳомпсон ва Деннис Ритчиэ (чапдан ўнгга)

Уних дастлаб 1960-йилларнинг охирида Белл Лабс ходимлари, хусусан, Кен Томпсон, Деннис Ритчи ва Дуглас Макилрой томонидан ишлаб чиқилган.

1969-йилда Кен Томпсон 70-йилларнинг миникомпютерлар учун Мултиcс ғоясини амалга ошириш учун янги операцион тизимнинг биринчи версиясини аввал бошида оддийроқ аппарат (ДЕC ПДП-7)да ёзди. Ушбу версия 1-нашр (Эдитион 1) деб номланган ва биринчи расмий версия эди. Барча Уних иловаларининг тизим вақти 1970-йил 1-январдан бошлаб ҳисобланади.

Тизимнинг биринчи номи УНИCС сифатида қисқартирилган Униплехед Информатион анд Cомпутинг Сервиcе эди. Бу ном 1970-йилда Мултиcсга ўхшаб берилган. Аммо охир-оқибат операцион тизим Уних номи билан машҳур бўлди.

Уних тизимининг биринчи версиялари ассемблер тилида ёзилган ва ўрнатилган юқори даражали компиляторга эга эмас эди. Тахминан 1969-йилда Кен Томпсон Деннис Ритчи ёрдамида Би (Б) тилини ишлаб чиқди ва тадбиқ этди. Бу тил 1966-йилда ишлаб чиқилган БCПЛ тилининг соддалаштирилган (миникомпютерларда амалга ошириш учун) версияси эди. Би, БCПЛ каби, талқин қилинган тил эди. 1972-йилда Унихънинг Би тилида қайта ёзилган иккинчи нашри чиқди. 1969—1973-йилларда Би асосида Си (C) деб номланган компиляция қилинган тил ишлаб чиқилган.

1973-йилда Унихънинг учинчи нашри ўрнатилган C компилятори билан чиқди. Ўша йилнинг 15-октябрида тизимнинг тўртинчи нашри ядроси C тилида қайта ёзилди (Мултиcс тизими руҳида, шунингдек, ПЛ/1 юқори даражадаги тилда ёзилган). 1975-йилда бешинчи нашри C тилида бутунлай қайта ёзиб чиқилди.

1974-йилдан бери Уних университетлар ва академик муассасаларга тарқалди. 1975-йилда Белл лабораторияларидан ташқарида ишлаб чиқилган янги версиялар пайдо бўлди ва тизимнинг машҳурлиги ортди. Шунингдек, 1975-йилда Белл лабараторияси олтинчи нашрини чиқарди.

1978-йилга келиб, тизим 600 дан ортиқ машиналарга, биринчи навбатда, университетларга ўрнатилди. Еттинчи нашр Унихнинг ягона сўнгги версияси эди. Айнан у ерда замонавийга яқин буйруқлар сатри таржимони бўлган „Боурне шелл“ мавжуд эди.

1980-йилларнинг бошида Белл лабараториясига эгалик қилган АТ&Т Уних қийматини тан олди ва операцион тизимнинг тижорат версиясини яратишни бошлади. 1982-йилда сотувга чиқарилган ушбу версия УНИХ Сйстем ИИИ деб номланди ва тизимнинг еттинчи версиясига асосланган эди.

Бироқ, 1956-йилда АҚШ ҳукумати томонидан киритилган тақиқ туфайли компания Унихъни тижорат маҳсулоти сифатида ишлаб чиқишни бевосита бошлай олмади. Адлия департаменти АТ&Т компаниясини телефон ва телеграф тармоқлари ва ускуналари билан боғлиқ бўлмаган фаолият билан шуғулланишни тақиқловчи шартнома имзолашга мажбур қилди. Унихъни ҳали ҳам тижорат маҳсулотлари даражасига ўтказиш имкониятига эга бўлиш учун компания операцион тизимнинг дастлабки кодини баъзи олий ўқув юртларига берди ва кодни жуда либерал шартлар остида лицензиялади. 1973-йил декабр ойида Беркли университети биринчилардан бўлиб манба кодини олди.

1978-йилдан бери Беркли университетида яратилган БСД Уних ўз тарихини бошлайди. Унинг биринчи версияси Унихънинг олтинчи нашрига асосланган эди. 1979-йилда еттинчи нашрга асосланган 3БСД деб номланган янги версия чиқди. БСД виртуал хотира ва талаб бўйича саҳифаларни жойлаш каби фойдали хусусиятларни қўллаб-қувватлади. БСД Билл Жой томонидан ёзилган.

Уних тизимида бўлинишнинг муҳим сабаби 1980-йилда ТCП/ИП протоколи стекининг амалга оширилиши эди. Шу вақтгача Унихъда машинадан машинага алоқа ўзининг бошланғич босқичида эди — алоқанинг энг муҳим усули УУCП (файлларни бир Уних тизимидан бошқасига кўчириш воситаси, дастлаб модемлар ёрдамида телефон тармоқлари орқали ишлаган).

Тармоқ иловалари учун иккита дастурлаш интерфейси таклиф қилинган: Берклей сокетлари ва ТЛИ (Транспорт Лаер Интерфаcе).

Унихъсимон бепул операцион тизимлар

1983-йилда Ричард Столлман ГНУ лойиҳасини эълон қилди, бу асл манба кодидан фойдаланмасдан, нолдан бепул Унихъсимон операцион тизимни яратишга уриниш эди. Ушбу лойиҳа доирасида ишлаб чиқилган дастурий таъминотнинг аксарияти — ГНУ асбоблар занжири, Глибc (C стандарт кутубхонаси) ва Cореутилс бошқа бепул операцион тизимларда асосий рол ўйнайди. Бироқ, ГНУ вазифаларини тўлиқ бажариш учун зарур бўлган Уних ядроси ўрнини яратиш бўйича иш жуда секин давом этди. Ҳозирда ГНУ Ҳурд — Мач микроядроси архитектураси асосида замонавий ядро яратишга уриниш ҳали тугалланмаган.

1991-йилда Линус Торвалдс Линух ядросини ёзиш учун ёрдамчиларни жалб қилганида, ГНУ лойиҳаси томонидан ишлаб чиқилган воситалардан фойдаланиш аниқ танлов эди. ГНУ операцион тизими ва Линух ядроси биргаликда ГНУ/Линух деб номланувчи операцион тизимни ташкил қилади. Ядро, ГНУ ёрдам дастурлари ва қўшимча дастурий таъминотни ўз ичига олган ушбу тизимнинг тарқатилиши (масалан, Ред Ҳат ва Дебиан) ҳам ҳаваскорлар, ҳам бизнеслар орасида машҳур бўлди.

1992-йил бошида Нетwоркинг Релеасе 2 асосида 386/БСД дистрибутиви чиқарилди. УНИХ Сйстемс Лабораториэс БСДИъга, кейин эса Беркли университетига Уних файлларини манба ва иккилик форматларда деярли ҳеч нарса эвазига тарқатишга рухсат бергани учун судга мурожаат қилди. Бутун 1992-йил УСЛ учун суд ишларида сезиларли муваффақият келтирмади, аммо Калифорния университетининг қарши даъвоси пайдо бўлди. 1993-йил бошида 386/БСД дистрибутиви ўз номини НетБСДъга ўзгартирди. 1993-йил декабр ойида оддий фойдаланувчиларга мўлжалланган яна бир дистрибутор ФреэБСД пайдо бўлди. 1993-йилнинг ёзида Новелл УСЛъни сотиб олгандан сўнг, БСД кодлари ҳолатини ҳал қилиш бўйича музокаралар бошланди. 1994-йил январига келиб, CСРГ ва Новелл 18 000 Тармоқ релизи 2 дан учта файлни олиб ташлашга келишиб олдилар, баъзи файллар қайта кўриб чиқилиши керак эди ва университет 70 га яқин файлга УСЛ муаллифлик ҳуқуқи маълумотларини қўшиши керак эди.

1994-йил июн ойида 4.4БСД-Литеънинг „тоза“ версияси чиқди. Шу вақтдан бошлаб, БСДИ, НетБСД ва ФреэБСД гуруҳлари ўзларининг тизим версияларини тоза 4.4БСД-Лите тизими билан қайта синхронлаштиришлари керак эди. Шундай қилиб, УСЛ даъвоси топширилгандан кейин уч йил ичида амалга оширилган барча ишланмалар муаллифлик ҳуқуқининг бузилиши ва учинчи томон кодидан фойдаланиш учун кўриб чиқилиши керак эди. Ядро ва операцион муҳитнинг муҳим компонентларини қайта ёзиб чиқилди. Кейинчалик улар мустақил ОпенБСД, ТрустедБСД ва ДрагонФлйБСД лойиҳаларига ажралишди.

1997-йилда Аппле ўзининг янги операцион тизими учун пойдевор қидирди ва НеХТ томонидан ишлаб чиқилган бепул ядроли НЕХТСТЕП операцион тизимини танлади.

2000-йилда Аппле Инc. очиқ кодли ПОСИХъга мос келадиган Дарвин операцион тизимини чиқаради. У Аппле томонидан ёзилган кодни НеХТСТЕП, ФреэБСД ва бошқа бепул лойиҳалардан олинган код билан бирлаштиради. Дарвин — бу Маc ОС Х ва Аппле иОС томонидан қўлланиладиган асосий компонентлар тўпламидир. У Унифиэд УНИХ Спецификациясининг 3-версияси (СУСв3) ва ПОСИХ иловалари ва ёрдамчи дастурлари билан мос келади.

2005-йил 14-июнда Соларис операцион тизими очиқ кодли эди. Ушбу лойиҳа, худди унинг асосида яратилган операцион тизим каби, ОпенСоларис номини олди. 17-июн куни, код топилганидан уч кун ўтгач, СчиллиХ дистрибутиви тузилди. 2008-йил май ойида ОпенСоларис 2008.05 учун биринчи расмий дистрибутив чиқди. ОпенСоларисъга асосланган ўндан ортиқ дистрибутивлар мавжуд, улардан энг машҳурлари БелениХ ва Нехента ОСдир.

ГНУ/Линух ва БСД оиласи ҳозирда тижорий Уних тизимларидан бозор улушини тез суръатда қўлга киритмоқда ва бир вақтнинг ўзида охирги фойдаланувчи иш столларига, мобил ва ўрнатилган тизимларга кириб бормоқда.

Унихъсимон пуллик операцион тизимлар

АТ&Т бўлингандан сўнг, Уних савдо белгиси ва асл манба кодига бўлган ҳуқуқлар эгаларини бир неча бор ўзгартирди, хусусан, улар узоқ вақт давомида Новеллга тегишли эди. 1993-йилда Новелл савдо белгиси ва дастурий таъминотни сертификатлаш ҳуқуқларини Х/Опен консорсиумига топширди, кейин эса Опен Софтwаре Фоундатион билан бирлашиб, Тҳе Опен Гроуп ташкил қилинди. У етакчи компютер корпорациялари ва давлат ташкилотларини, жумладан ИБМ, Ҳеwлетт-Паcкард, Сун, НАСА ва бошқаларни бирлаштиради. Консорсиум операцион тизимлар учун очиқ стандартларни ишлаб чиқади, улардан энг муҳими, аввал ПОСИХ номи билан танилган Ягона УНИХ Спецификацияси. Очиқ гуруҳ нуқтаи назаридан, УНИХ номини фақат Ягона УНИХ спецификациясига сертификатланган тизимлар олиши мумкин.

1995-йилда Новелл Санта Cруз Оператионруэн компаниясига мавжуд лицензиялар ва тизим Вни янада ривожлантириш ҳуқуқларини сотди. 2000-йилда Санта Cруз Оператион ўзининг Уних бизнесини Калдерага сотди, унинг номи СCО Гроуп деб ўзгартирилди.

Уних тизининг операцион тизимлар эволюциясига таъсири

Уних тизимлари катта тарихий аҳамиятга эга, чунки улар бугунги кунда ОТ ҳамда дастурий таъминот соҳасидаги баъзи машҳур тушунчалар ва ёндашувларнинг тарқалишига ёрдам берди. Шунингдек, Уних тизимларининг ривожланиши асносида Си (C) тили яратилди.

Мултиcс сингари, Уних ҳам ассемблер тилида эмас, балки юқори даражали тилда ёзилган (ўша пайтда бу тил доминант эди).

Унда олдинги операцион тизимлар билан солиштирганда сезиларли даражада соддалаштирилган файл модели мавжуд эди. Файл тизими хизматлар ва қурилмаларни (масалан, принтерлар, терминаллар ва қаттиқ дисклар) ўз ичига олган ва улар учун бир хил кўринадиган интерфейс таъминлаган эди, аммо қурилмалар билан ишлаш учун қўшимча механизмлар (масалан, ИОCТЛ ва кириш битлари) оддий байтга тўғри келмасди.

Уних Мултиcсънинг ўзбошимчалик чуқурлиги билан иэрархик файл тизими ҳақидаги ғоясини оммалаштирди. Ўша пайтдаги бошқа операцион тизимлар (жумладан, ДОС) диск майдонини каталоглар ёки бўлимларга бўлиш имконини берди, лекин жойлаштириш даражалари сони аниқланган ва кўпинча фақат битта жойлаштириш даражаси мавжуд эди. Кейинчалик, барча асосий хусусий операцион тизимлар Мултиcс-дан олинган рекурсив пастки каталогларни яратиш қобилиятига эга бўлди. Буйруқлар сатри интерпретатори фойдаланувчи дастурларидан бирига айлангани ва алоҳида дастурларнинг қўшимча буйруқлар вазифасини бажариши Уних томонидан оммалаштирилган яна бир Мултиcс инновациясидир. Уних қобиқ тили фойдаланувчи томонидан интерактив иш учун ҳам, скрипт ёзиш учун ҳам қўлланилади, яъни, масалан, ИБМ ЖCЛ тизимидаги каби вазифаларни тавсифлаш учун алоҳида тил мавжуд эмас. Қобиқ ва операцион тизим буйруқлари оддий дастурлар бўлгани учун фойдаланувчи уларни ўз хоҳишига кўра танлаши ёки ҳатто ўз қобиғини ёзиши мумкин. Ва ниҳоят, ядрони қайта компиляция қилмасдан тизимга янги буйруқлар қўшилиши мумкин. Маълумотларни кетма-кет қайта ишлайдиган дастурлар занжирини яратишнинг янги Уних буйруқ қатори маълумотларни параллел қайта ишлашдан фойдаланишни осонлаштирди.

Унихънинг асосий хусусиятлари матнни киритиш ва уни эълон қилишга тўлиқ эътибор қаратиш ҳамда сўзининг ҳажми саккиз битга кўпайтирилишини тахмин қилиш эди. Дастлаб Унихъда иккилик муҳаррирлари ҳам йўқлиги боис тизим матнли буйруқлар ёрдамида тўлиқ мосланган эди. Кириш/чиқаришнинг энг катта ва энг кичик бирлиги матн байти бўлиб, Уних И/Уъни бошқа операцион тизимларнинг рекордга йўналтирилган киритиш-чиқариш тизимидан бутунлай ажратиб турди.

Уних мунтазам ибораларнинг кенг қўлланилишига ҳисса қўшди, улар биринчи марта „эд“ номли Уних матн муҳарририда амалга оширилди. Уних дастурларига тақдим этилган имкониятлар стандарт операцион тизим интерфейслари (ПОСИХ)нинг асосига айланди.

Тизимли дастурлашда кенг қўлланиладиган, дастлаб Уних ишлаб чиқиш учун яратилган C тили машҳурлиги бўйича Уних тилидан ўзиб кетди. C тили дастурчига маълум бир дастурлаш услубини юклашга уринмаган биринчи „толерант“ тил эди. C процессорнинг барча имкониятларига киришни таъминловчи биринчи юқори даражадаги тил бўлди, масалан, ҳаволалар, жадваллар, битни силжитиш (битларни сўзларга ўтказиш), ўсиш ва ҳ.к.

Унихъсимон операцион тизимларнинг энг машҳур намуналаридан баъзилари маcОС, Соларис, БСД ва НеХТСТЕП ҳисобланади.

Уних тизимининг стандарт буйруқлари

• Файллар ва жилдларни тузиш ҳамда кезиш буйруқлари: тоуч, лс, мв, рм, cп, лн, пwд, cд, мкдир, рмдир, финд, ду.
• Файлларни кўриш ва таҳрир қилиш буйруқлари: нано, море, лесс, эд, эх, ви, эмаcс.
• Матнларга ишлов бериш буйруқлари: эчо, cат, греп, сорт, униқ, сед, аwк, теэ, ҳеад, таил, cут, тр, сплит, принтф.
• Файлларни солиштириш буйруқлари: cомм, cмп, дифф, патч.
• Турли туман буйруқлар интерпретарори буйруқлари: ес, тест, харгс, эхпр.
• Тизим бошқарувига оид буйруқлар: чмод, чгрп, чоwн, пс, су, w, wҳо, дф, моунт, умоунт.
• Алоқага оид буйруқлар: маил, телнет, фтп, фингер, рш, сш.
• Буйруқлар қобиғи буйруқлари: ш, баш, cш, кш, тcш, зш.
• Манба ва обект кодлари билан ишлаш буйруқлари: cc, гcc, лд, нм, яcc, бисон, лех, флех, ар, ранлиб, маке.
• Маълумотни сиқиш ва архивлаш буйруқлари: cомпресс, унcомпресс, гзип, гунзип, тар.
• Иккилик файллар билан ишлаш буйруқлар: од, стрингс.