Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon

Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon
rusī: Gorno-Badaxşanskaja avtonomnaja oblastь
38° s. ş. 73° v. d.
Kişvar	Toçikiston
Markazi ma'murī	Xoruƣ
Rohbar	Alişer Mirzonabot
Ta'rix va çuƣrofijo
Ta'rixi ta'sis	2 janvar 1925
Masohat	64 100 km²
Balandī	7 496 m
Vaqti mintaqavī	UTC+6:00
Aholī
Aholī	230 100 nafar (2022)(5-um çoj)
Şinosahoi adadī
Ramzi ISO 3166-2	TJ-BG
Şoxisiji FIPS	TI01
Kodi telefon	3522
Nişonai pocta	736000
Kodi moşinho	04RT
Parvandaho dar Vikianbor

Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon (forsī: ولایت خودمختار کوهستان بدخشان‎) — vilojati muxtorest dar kūhsori Pomir dar şarqi Çumhuriji Toçikiston. Markaziji vilojat şahri Xoruƣ ast.

Çojgoh

Kūhnavardon dar nazdi qullai Ismoili Somonī soli 1978

Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon bo sarzamine 64,2 hazor km² dar kūhsori Pomir çojgir ast va 44,5 darsad az sarzamini Toçikistonro dar bar megirad. 97 darsad az sarzamini VMKB kūhsor ast va balandtarin kūhhoi Toçikiston — qullai Ismoili Somonī (7495 m), qullai Istiqlol (7134 m), qullai Korƶenevskij (7105 m), dar in vilojat çoj dorand. Az in rū Badaxşonro Bomi Çahon niz menomand. Dar Badaxşon pirjaxhoi kalontarini Osijoi Markazī: Pirjaxi Fedcenko (masohat 651,7 km², darozī 77 km), Grumm-Grƶimajlo (masohat 142.9 km²), Garmo (114,6 km²) va dig, hastand, ki sargahi rūdhoi Panç, Ƣund, Bartang, Şohdara, Jazƣulom, Vanç meboşand.

VMKB dar şimol bo Qirƣiziston, dar şarq bo Cin, dar çanub va ƣarb bo Afƣoniston hammarz ast.

Aholī

Maqolai asosī: Aholiji Vilojati muxtori kūhistoni Badaxşon

Bino ba sarşumori 1 janvari soli 2022 aholiji VMKB 230 100 tanro dar bar megirift, ki 2,3 darsad az aholiji Toçikistonro taşkil medihad. Mijongini ziciji aholī dar vilojat 3,7 kas ba jak km² ast. Az in şumor 39,6 hazor nafar (17,2 darsad az şumorai umumiji aholiji vilojat) şahrī va 190,5 hazor nafar (82,8 darsad) rustoist.

Mardumi Badaxşon ba zabonhoi toçikivu pomirī — şuƣnonī, rūşonī, bartangī, roşorvī, jazƣulomī, vaxī, işkoşimī va zaboni qirƣizī suxan megūjand.

Baxşbandī

Ta'rix

Dar soli 1905 tamomi Badaxşon ba okrugi Pomiri vilojati Farƣonai Imperijai Rusija şomil bud. Okrugi Pomir az 4 nohija iborat bud:

1. Nohijai Postgohhoi Şarqī
2. Nohijai Xoruƣ
3. Nohijai Işkoşim
4. Nohijai Langar

Vilojati muxtori Kūhistoni Badaxşon rasman dar 2 janvari soli 1925 bar asosi Qarori Kumitai Içroijai Markaziji Ittihodi Şūravī dar tarkibi Çumhuriji Muxtori Şūraviji Sotsialistiji Toçikiston taşkil şuda va minba'd ba tarkibi ÇŞS Toçikiston doxil gardidaast. Az ibtido dar hajati vilojat cor nohija bud:

1. Nohijai Vaxonu Işkoşim, markazaş Şitxarv
2. Nohijai Pomiri şarqī, markazaş Şūçon (Murƣob)
3. Nohijai Rūşonu Bartang, markazaş Qal'ai Vomar
4. Nohijai Şuƣnon, markazaş Xoruƣi bolo

Soli 1963 qalamravi vilojat ba cor nohija taqsim karda şud:

1. Nohijai Vanç, markazaş Vanç
2. Nohijai Işkoşim, markazaş Işkoşim
3. Nohijai Murƣob, markazaş Murƣob
4. Nohijai Şuƣnon, markazaş Xoruƣ

Soli 1965 ba hajati VMKB du nohijai digar hamroh karda şud: nohijai Qal'ai Xumb, markazaş Qal'ai Xumb va nohijai Rūşon, markazaş Rūşon.

Soli 1991 nomi nohijai Qal'ai Xumb ba nohijai Darvoz ivaz karda şud.

Soli 1992 nohijai Roştqal'a ta'sis doda şud.

Bino ba Sarqonuni Çumhuriji Toçikiston (1994), Vilojati muxtori Kūhistoni Badaxşon rasman dar hajati kişvar hamcun vilojati muxtor arzi hastī mekunad. Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon holo iborat az 1 şahr, 7 nohija va 43 çamoati dehot ast.

Baxşbandiji kununī

Bino bar Qonuni taqsimoti kişvariji Çumhuriji Toçikiston, Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon 1 şahr, 7 nohija va 43 çamoati dehot dorad:

Nohijahoi VMKB
Baxş	Aholī	Masohat, haz km²	Ziciji aholī, nafar/km²
şahri Xoruƣ	28 900
Nohijai Vanç	31 900	4,4	7,8
Nohijai Darvoz	22 000	2,8	8,6
Nohijai Işkoşim	30 800	3,7	8,9
Nohijai Murƣob	14 400	38,4	0,4
Nohijai Roştqal'a	25 700	4,3	6,4
Nohijai Rūşon	24 800	5,9	4,4
Nohijai Şuƣnon	35 800	4,6	8,3

Hukumat

Sarvari Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon Raisi Hukumati on ast, ki az çonibi Raisi Çumhuri Toçikiston ta'jin megardad. Nihodi qonunguzori VMKB — Maçlisi namojandagoni xalqī meboşad, ki az tarafi hama mardumi VMKB ba muddati 5 sol intixob meşavad.

Raisi vilojat: Alişer Mirzonabot (az 5 nojabri soli 2021)

Ta'rix

Maqolai asosī: Badaxşon

14 oktjabri 1924 dar natiçai ta'jinoti hududi milliju davlatiji çumhurihoi şūroiji Osijoi Mijona Respublikai Avtonomiji Şūroiji Sotsialistiji Toçikiston (dar tarkibi Respublikai Şūroiji Sotsialistiji Ūzbekiston) ta'sis joft. Vilojati Maxsusi Pomir, ki peştar ba tarkibi Respublikai Avtonomiji Şūroiji Sotsialistiji Turkiston doxil meşud, ba Vilojati Avtonomiji Badaxşoni Kūhī tabdil doda şud va tibqi qarori Prezidiumi KIM-i IÇŞS az 2 janvari 1925 ba tarkibi RAŞS Toçikiston doxil gardid. Soli 1994 pas az qabuli Konstitutsija (Sarqonun)-i Çumhuriji Toçikiston ba Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon tabdili nom kard. Mutobiqi moddai 81-i bobi 7-i Konstitutsija (Sarqonun)-i Çumhuriji Toçikiston «Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon qismi tarkibī va çudonopaziri Çumhuriji Toçikiston» meboşad. Soxtori marziji davlat nizomi muajjani vohidhoi marzī buda, muxtorī nihodi maxsusi vohidi marzī dar tarkibi davlati jagona va doroi huquqhoi dar qonun muajjanşuda meboşad.

VMKB qismi şarqiji Çumhuriji Toçikistonro faro girifta, dar şimol bo Çumhuriji Qirƣiziston, dar şarq bo Çumhuriji Mardumiji Xitoj, dar çanub va ƣarb bo Çumhuriji Islomiji Afƣoniston hammarz meboşad. Masohataş 62,5 hazor km² (43 darsadi hududi Toçikiston), aholiaş 222 300 nafar (2014) va markazaş ş. Xoruƣ meboşad. VMKB az 7 nohijai ma'murī (Darvoz, Vanç, Rūşon, Şuƣnon, Roştqal'a, Işkoşim va Murƣob) iborat ast.

Tabiat

Kūhu kūhdomanho, vodiho va mardumi dar in marzu bum zista dar ma'xazhoi qadim zikr şudaand. Dar borai sarzamine, ki Badaxşon dar on çoj giriftaast, hanūz muallifini atiqa (minçumla, Herodot, Ktesij, Megasfen, Eratosfen, Plinij, Ptolomej, Cƶan Sjan, Sjuan Szjan) va asrhoi mijona, az çumla, sajjohi venetsijagī Marko Polo ma'lumoti purarziş dodaand. Çiddan tahqiqi çuƣrofijoī va sarvati tabiiji in sarzamin az mijonahoi asri 19 oƣoz gardid. Soli 1971 ekspeditsijai çuƣrofi sajjoh A. P. Fedcenko q-kūhhoi Pasi Olojro «kaşf» karda, onro «kanori şimoliji Pomir» nomid. Solhoi 1877-78 ekspeditsijai A. A. Seversev, ki az naqşabardor (topograf)-ho, gijohşinosu çonvarşinosho iborat bud, soxtori voqeiji kūhşinosi (orografī)-i Badaxşoni sohili rosti d. Pançro ta'jin namud.

Soli 1878 V. F. Oşanin pirjaxero dar boloobi Muƣsu «kaşf» kard va ba nomi A. P. Fedcenko guzoşt. Solhoi 1887-95 G. E. Grumm-Grƶimajlo, B. L. Grombcevskij, P. S. Nazarov, K. I. Bogdanovic, S. Gedin olami hajvonotu nabototi Badaxşoni sohili rosti d. Pançro tahqiq namudand. Ibtidoi solhoi 20-um dar navohiji kūhsori Toçikiston, baxusus Badaxşon, tahqiqoti bunjodī oƣoz gardidand. Soli 1901 a'zoi ekspeditsijai B. A. Fedcenko Şuƣnonu mintaqai Murƣobro tahqiq namudand, ki O. A. Fedcenko — uzvi ekspeditsija kitobero bo nomi «Nabototi Pomir» naşr namud. Soli 1916 çuƣrof va gijohşinosi ma'ruf N. I. Vavilov ba Şuƣnonu Rūşon omada, nav'i gandumi qadimro dar in mintaqa kaşf kard.

Soli 1923 naxustin ekspeditsijai muçtamei şūravī bo rohbariji N. L. Korƶenevskij kūhşinosī, jaxbandī, zaminşinosī (geologija), limnologija baxşe az biologija va nabototi nuqoti durdasti Badaxşonro tahqiq namud. Bad-in tariq solhoi 1928, 1932, 1933, 1938 ba Badaxşon ekspeditsijahoi omūzişī firistoda şudand. Omūzişhoi çuƣrofijoiji çumhurī va bilxossa Badaxşon dar davrai solhoi ba'diçangī bar asosi tahqiqoti muşaxxasi mustaqil va natiçagiriji mavoddi qablan omūxtaşuda mutavotir surat megirift.

Reljef

Şarqi Toçikistonro kūhhoi musalsali Badaxşon faro giriftaand. In silsilakūhhoro metavon ba Şarqi Badaxşon va Ƣarbi Badaxşon çudo kard. Marzi şartiji bajni onho az xatte meguzarad, ki silsilakūhhoi Zulumartro bo saddi Usoj, Jaşilkūl va rezişgohi Vaxondarjo ba darjoi Panç mepajvandad. Hastai manzumai kūhsori Badaxşon kūtoh — 108 km, ba tavri nisfunnahorī (meridian) kaşidaşudai silsilakūhi Akademijai Fanho meboşad. In natanho balandiji Toçikiston, balki balandtarin nuqtai tamomi davlathoi muştarakulmanofe' ast.

Balandiji mijonai qullahoi q-kūhho 5757 m buda, kūtali pasttarin — Kaşolajax mutanosiban bo balandtarin qullai Alp-Monblan barobar ast. Balandtarin qullai q-kūh qullai Ismoili Somonist (sobiq Kommunizm), ki irtifoi on 7495 m meboşad. Az nişebihoi qulla cand pirjax furomada bo pirjaxi Garmo pajvast meşavand. Dar qismati şimoli kūh qullai E. Korƶenevskij (7105 m) çoj giriftaast. Onro kaşşofi qulla N. L. Korƶenevskij ba şarafi hamsaraş nomguzorī kardaast. Suudi naxustinro ba qullai Ismoili Somonī soli 1933 kūhnavardi şūravī V. Abalakov ançom doda bud. Dar balandiji 6000-6100 m Puştakūh (falot)-i pirjaxiji Pomir 15 m zaxomat dorad. Q-kūhi Akademijai Fanho dar şimol az sohili capi Muƣsu ibtido girifta, qullai on Muzçilga 6376 m irtifo dorad. Az tarafi ƣarbi q-kūhi Akademijai Fanho q-kūhhoi Petri I, Darvoz, Vanç va Jazgulom sar afroxtaand. Q-kūhi Petri I bajni Surxob — Muƣsu va Obi Xingov çoj giriftaast. Balandtarin qullai in q-kūh qullai Maskav (7685 m) ast. Q-kūhi Darvozro vodiji d. Obi Xingov, Jaxsu, Vanç va Panç peconidaand. Balandtarin qullai in q-kūh Arnavad (6083 m) meboşad. Davomi in q-kūh Hazrati Şoh nom dorad. Q-kūhi Vanç ƣajrimuqarrarī tangno va nişeb buda, bajni d-hoi Vanç va Jazgulom çoj giriftaast. Q-kūhi Jazgulom boşad, dar çanubi q-kūhi Akademijai Fanho, bajni d-hoi Jazgulom va Bartang çojguzin ast. Irtifoi on — qullai Inqilob 6974 m meboşad. Ƣarbi Badaxşon bo nohamvoriho va tafovuti balandihojaş farq mekunad. Şakli reljefi on farsoişi (erozijavī)-i muqarrarist. Q-kūhhoi ƣarbi Badaxşon darahoi vartadori tang va qullahoi dandonador doşta doiman barfpuşand. Darjohoi tezmaçroi on niz dar darahoi cuquri tangno tuƣjon dorand. Kūhdomanho dar irtifoi 1700—1800 m az s. b. qaror girifta, qullahojaşon beştar az 6000 m balandī dorand. Az sarozeriji nişebhoi daraho tarmaho sangcarxa faromada goho kūlho pajdo meşavand. Bajni d-hoi Bartang va Ƣund q-kūhi Rūşon çoj girifta, ki balandtarin qullai on — Patxor 6080 m irtifo dorad. Çanubtar q-kūhi Şuƣnon imtidod mejobad va andake çudo az on q-kūhi Şoxdara bo irtifoi qullahoi Karl Marks (6726 m) va Engels (6510 m) qomat afroxtaast. Dar zovijai çanubi ƣarbiji Badaxşon q-kūhi nisbatan kūtohi Işkoşim, ki irtifoi qullai on — Majakovskij 6098 m meboşad. Tamomi q-kūhhoi ƣarbi Badaxşon pirjax dorand.

Novobasta az balandiji mutlaq — to 5000-5500 m az s. b. reljefi şarqi Badaxşon suffakūh ast. Beştari hududi in mintaqa havzahoi beoband. In ço az vodihoi faroxi ƣajrimuqarrarī darjohoi orom (dar balandiji 3700 to 5500 m az s. b.) çorijand. Şaklhoi asosiji reljefi şarqi Badaxşon pirjaxi qadimī buda, rūji zamini in çoro az obşustaşavī — oblesī emin medorand. Dar ƣarbi Badaxşon boşad, qabathoi pirjaxī barvaqtar ob şuda, rūji zamini onro xarobu valangor namuda, darjobodhoi cuqure ba vuçud omadaand. Bad-in sabab bo tafovut az ƣarbi Badaxşon dar qismati şarqi on oblesivu obxūrdagiho kam ba nazar merasand.

Soxtori zaminşinoxtī

Dar Badaxşon du sistemai cindori gunogunsinn muajjan şudaand: dar qismati şimolī inkişofi geosiklinalī dar oxiri paleozoj va ibtidoi mezozoj ba oxir rasida bud. Tibqi rusub (tahnişastho) va magmahoi bavuçudoī, sinniji onho va soxtoraşon dar sistemai cindorşavī cand mintaqa ta'jin meşavad: mintaqai Qal'ai Xumb — Savuqsoj qismi şimoli Badaxşonro faro megirad. Tarqişi şimoli Badaxşon va Ujbuloq hamcun sarhaddi mintaqaand.

Mintaqai Qarokūl qismati markaziji Pomiri Şarqiro faro megirad. Tahnişasthoi qadimtarin — slanesho (palma) va şanzorhoi paleozoji pojon dar 1500 m çojgirand. Onhoro qabathoi ohaksangī (500 m) — siluri devon rupūş mekunand. Tarkibi tektonikiji mintaqa soxtori blokī dorad. Doxili har blok tarkibhoi saxt dorad.

Mintaqai Darvoz — Sarikūl bo tarqişi Qaraart boşad, hammarz buda, tarqişi Vanç — Oqbajtal dar sarhaddi çanubiji on çojgir ast. Dar tarkibi tahnişasthoi karbon-permini in ço (1000 m) çinshoi kūhiji terrigenī mavçudand. Soxtori tektonikiji in mintaqa tanosuban odī ast. Mintaqai Bartang — Rangkūl (şimoli qismati çanubi Badaxşon) cok-burişi stratigrafī dorad. Tarkibhoi proterozoj az gnejsho slanesho (palmaho)-i şuşavī va kvarsitho (5000 m) iborat buda, rūji onho ohaksangho kembro-ordovikī xobidaand. Mintaqai Rūşoni Pşart az digar manotiqi geologiji Badaxşon bo tarqişi rostnişeb farq dorad. Soxtori in mintaqa az tahnişasthoi silsilai karbonī, permī va triasī iborat ast. Mintaqai Murƣob — Oqsuj dar şimoli Murƣob az soir manotiqi Badaxşon tafovut dorad. Tarqişi Alicur marzi çanubiji in mintaqa meboşad. Dar soxtori tektonikiji mintaqa tarkibi klimot mavçud ast, ki hastai on az tahnişasthoi silsilaviji davra (era)-i juraju triasī va du pahlui on az çinshoi kūhiji paleozoji bolo murattab gardidaast. Mintaqai Şoxdara qismati çanubu ƣarbiji Badaxşonro faro giriftaast. Asosan in mintaqa az açnosi kūhiji davroni arxej va proterozoj iborat meboşad.

Az nigohi tektonikī in mintaqa az du bloki arxejī tarkib joftaast, ki bo vartai vulkaniji xele qadimī az ham çudo meşavand va bo çildi naxust — proterozoj pūşida şudaand. Badaxşon ta'rixi xele murakkabu purpeci ruşdi geologiro pasi sar namudaast.

Ma'danhoi zerizaminī

Dar hududi Badaxşon konhoi volfram (ikar) beştar dar tarkibi qal'agī, mis, tilo, molibden va ruh, qal'agiji nav'i skarnavī (Oqçilga) va grejzenī, molibden, surma, simob, aljuminij (in kon az sababi sifati past va zaxirai kam ahammijati iqtisodī-istehsolī nadorad) mavçudand. Az gurūhi ma'danhoi zerizaminiji ƣajrifilizzī dar Badaxşon konhoi şpat (fljuorit), sljuda, talk, kvars kaşf gardidaand. Hamcunin dar Badaxşon zaxirai farovoni sanghoi oroişiji qimat va kambaho, az çumla ametist, morion, rauxtopaz, la'l, buluri kūhī, topaz, turmalin, firūza mavçud meboşand.

Iqlim

Iqlimi Badaxşon misli tamomi Toçikiston ba jak nav' nest. Dar qismati şimoli on, ba istiloh «Pomiri Şarqī» iqlim xuşk ast; tobistonaş salqin va zimistoni on kambarfi qahratun ast. Silsilai kūhsor ba taşakkuli iqlim va ravandhoi taƣjiri havo musoidat mekunad. Murakkab budani reljef va balandihoi az hamdigar xele tafovutdoştai kūhiston iqlimi xossero dar in mintaqa ba vuçud ovardaand. Harorati pasttarini havoi solona dar balandkūhho ba muşohida merasad va bo pastravī az balandiho afzoişi harorat ehsos megardad. Cunonci harorati havo dar stansijai obuhavosançiji «Pirjaxi Fedcenko», ki dar balandiji 4169m çoj giriftaast, 6,90 ast va hamzamon dar nuqtai garmtarini Toçikiston — Ajvaç in nişondihanda ba 17,20 merasad. Vobasta ba balandī az sathi bahr (3000-3200) davrai xunukī beştar az 8 moh idoma mejobad. Pasttarin daraçai harorat dar Bulunkūl (-630) va Çavşangoz (-490) muşohida meşavad. Muajjan kardani cigunagiji boriş dar balandkūhhoi Badaxşon basta ba avomili kūhşinosist. Namnokī beştar dar qismati ƣarbī ba nazar merasad. Dar pirjaxi Fedcenko hisobi mijonai boriş 1192 mm va mintaqai ƣarbī sole 600 mm (dar ba'ze mintaqaho — Qarakūl, Murƣob, Bulunkūl hatto borişi mijonai solona 72-86 mm merasad). Vazişi bod dar beştari hududi Badaxşon ba sababi baland budani kūhho hamcun monea xele sust va ammo dar kūtalhovu daraho teztar ast.

Xok

Qabati rūpūşi xoki VMKB maxsusijathoi xudro dorad. Dar balandihoi 1600 to 2700 m dar teppaho va domanakūhhovu nişebihoi q-kūhho xoki qahvarangi karbonatī mavçud ast, ki ma'mulan sersang meboşad. Rangi ravşanu qahvagī va dar umqi 20-25 sm mavçud budani sathi karbonatī xususijati farqkunandai cunin nav'i xok meboşad. Qabati gijohdori xok 2-4,5 % buda, vokunişaş susti işqorī ast. Xokhoi işqordori ravşanu qahvagī dar balandihoi 2000—2900 m pahn gardidaand. Rangi sijohcatobi xokistarī va ravşani qahvagī dorand. Dar tagi onho dar umqi 30-150 m çinshoi asosiji vajronşuda mavçudand.

Darjoho

Havzai darjoi Panç. Panç dar marzi Çumhuriji Toçikiston az rūji darozī (921 km), majdoni obçam'şavī (11 4000 km²) va az rūji maçro (32,1 km²) darjoi buzurgtarin meboşad. Sarhaddi mijoni Toçikistonu Afƣoniston dar tamomi daroziji on qaror dorad. Tibqi tasnifoti darjoşinos V. L. Şuls Panç ba nav'i darjohoi az pirjaxu barf manba'giranda, az rūji taqsimoti solonai maçroī ba namudi darjohoi tijonşonī bo purobī dar ajjomi garmo va maçroi ustuvor dar vaqti sarmo mahsub mejobad.

Şoxobhoi qismati rosti d. Panç — Bartang, Ƣund, Vanç, Jazgulom, Qizilsu (çanubī) az çumlai darjohoi kaloni havzai Omudarjo meboşand. Maçmuan ba d. Panç beştar az 60 şoxobca (darahoe cun Biçonddara, Nişuspdara, Morçakdara, Pişdara) merezand. Şoxobhoi capi on (az qabili Şaur, Vaxondara, Xandud, Araxt, Cavoj, Kaçdara, Cosmud va ƣ.) dar sarzamini Afƣoniston çorī meboşand.

D.-i Vanç az çihati buzurgiji havzaaş (2070 km²) va darozī (92 km) şoxobi pançumi d.-i Panç meboşad. Manbai in ob niz pirjaxho va barf ast. Muhlati mijonai obxeziji in darjo 199 rūz meboşad. Dar çanubu ƣarbiji hamrohşaviji d. Vanç ba Panç havzai d.-i Jazgulom voqe' gardidaast. Majdoni havza 1979 km va daroziji darjo 80 km ast. Avçi obxezī dar mohhoi ijul — avgust muşohida şudaast. Darjoi Bartang tibqi masohati havza (24 700 km²) va darozī (558 km) şoxobi az hama buzurgtarini Panç meboşad. Ba'di on darjoi Ƣund qaror dorad, ki daroziaş 296 km va masohataş 13 700 km² buda, darjoi Şoxdara (bo 40 şoxobaş) niz ba on merezad. Dar boloob to ba Jaşilkūl rextan darjo nomi Alicūrro dorad. Qismi boloob dar şarqi Badaxşon va qismi pojonobaş dar ƣarbi Badaxşon voqe ast. Maçmuan d. Ƣund niz beştar az 35 şoxob dorad.

Kūlho

VMKB zijoda az hazor adad kūlhoi xurdu buzurg dorad, aksari onho kūlhoi pirjaxī va ba'zeaşon dar natiçai furomadani sel, tarma va carxa (sangpar) ba vuçud omadaand. Beştari kūlhoi Badaxşoni şarqī pirjaxiand va buzurgtarini onho Qarakūl ast, ki dar irtifoi 3914 m az s. b. çoj giriftaast. Kūlhoi Sarez va Jaşilkūl dar natiçai furomadani seli buzurg pajdo şudaand.

Gijohon

Dar qismati ƣarbiji VMKB beştar az 1142 nav'i rustanihoi daraçai olī muajjan şudaand. Baroi omūzişi rustanihoi şifobaxşu alafī dar VMKB «Stansijai biologiji Pomir» dar şarqi vilojat — nazdikiji Şorkūl, (rustanihoi mintaqai az 3800 to 5000 m balandtar az s. b.-ro mavridi omūziş qaror dodaast) dar «Boƣi botanikiji Xoruƣ» (az 2150 m to 4000 m az s. b.) va «Stansijai biologiji Barvoz» dar Şoxdara (az 2600 to 4100 m az s. b.) ta'sis doda şudaand. Dar vodī va darahoi sohili rosti d. Panç daraxtu buttahoi gunoguni mevadori seb, zardolu, gelos, oluca, olubolu, termeva (jak nav' dūlonai xudrūj), murud, nok, angur, anor, tut, zirk, angat, cormaƣz, qaraqot merūjand.

Dar ƣarbi Badaxşon anvoi gunogun va xele serşumori alafhoi xudrūj va rustanihoi şifobaxş mavçudand. Dar hamvoriho, boƣzor va kūhdomanho anguri sagak, xoralaf, kuruş, şilxa, ƣumaj, mastak, şirgulak, guli lola, qoqu, carmak, puş, juƣan, rov, roşak, toron, vin, humoçak (hamon hauma, ki dar Avesto jod şuda va holo bo nomi efedra ma'mul ast), zarbex, zirdos, kavar, guli xajrī, dumi ruboh, gandumak, muşxor, açiriqgandum, bazrulbanç, bargi zulf, cojkahak, bobuna, buƣma, vidirm, gazna (cidƣims), kirjopc, zira, zirk, ispand, rajhon, xcifxor, kiravç, kosnī, muƣelon, nijozbū, paloc, juƣan (varx), pudina, roştvidirm, taxac, xuc (gulxor, ẋar), vilcak, kamol, marmiçon, moralaf, pardam, sumbul, toçi xurūs (tselozija), toçgul, bangidevona, qalanfur, qorc, çamilak merūjand, ki aksari onho şifobaxşand va tabibon az onho farovon istifoda menamojand. Dar şarqi VMKB, ki iqlim va nav'i xoku reljefaş farq mekunad, rustanihoe merūjand, ki xossi bijobonhoi balandkūhand; teresken, puş, ƣeşa, javşen, şuturxor va amsoli inho. Az polezihovu sabzavotī dar ƣarbi vilojat lablabui surx, bodring, pomidor, xarbuza, tarbuz, kartoşka, rediska, pijoz, sir, oftobparast, turb koşta meşavad. Ƣalladonagiho gandumi bahorivu tiramohī, çav, çuvorī, nut, boqilo, moş, muşung parvariş meşavand.

Çonvaron

Bo vuçudi mintaqai balandkūh budan dar Badaxşon hajvonotu haşaroti bisjore mavçudand, ki iddae az onhoro dar soir manotiqi Toçikiston va berun az on niz nametavon pajdo kard. Olami hajvonoti şarqi Badaxşon az qismati ƣarbi on komilan tafovut dorad. Dar mintaqai şarqī hajvonote ducor meojand, ki ba iqlimi on ço mutobiq şudaand va az çumlai hajvonoti nodir mahsub meşavand. Cunonci xuşgov (ƣaƶgov, qutos) va arxar (meşak, gūsfandi Marko Polo) tanho dar in mintaqa ba şumuli Tabbat ducor meojand (holo qutosro dar nohijahoi Ajnī, Masco va qismate az navohiji vilojati Xatlon niz parvariş mekunand).

Hajvonotu haşaroti Pomiri Ƣarbī muqoisatan anvoi xele gunogunu serşumor dorand. Hajvonoti darandai vahşī: palang, xirs, gurg, şaƣol, rūboh, gurbai vahşī, sagobī, qaşqaldoq; xojandagon: jurmon, suƣur, zargūş, gulmuş, miri muşon, guroz; hajvoni vahşiji ƣajri daranda: naxciru meşak; hajvonoti xonagī: gov, buz, gūsfand, xuşgov (ƣaƶgov, qutos), asp, xar, sag, gurba, xargūş; haşarot: ƣunda, hazorpo, zanbūr, kaçdum, qunƣuz, qarakurt, gambusk, parvona, kirm (anvoi gunogun), parandahoi vahşī; kaftar, xarkaftar, foxta, faroşturuk, dosak, gunçişk, momoçurƣotī, tazarvak, sa'va, sançidxor, duç, durroç, kabk, bum, cuƣd, kuku, zoƣ, akka, darkūb, zarguldor, kabki hilol, murƣi humo, kargas, burgut, boz, boşa, ƣalevoz (cūçabarak), bedona; parandahoi xonagī: murƣobī, ƣoz, murƣ, murƣi marçon, murƣi sultonī; xazandaho: sagmor, tirmor, gurza, alomor, cipor, mori pecon (af'ī), kaltaklos, sangpuşt dar manotiqi gunoguni Pomiri Ƣarbī dar mavsimhoi gunoguni sol ducor meojand. Dar kūhsoroni Pomiri Ƣarbī naxcir va suffakūhhoi Pomiri Şarqī arxarho (meşak, gūsfandi kūhī) zindagī mekunand, ki dar soir manotiqi çumhurī va çamohiri hammarz kamtar ba nazar merasand.

Iqtisod

Sanoat

Holo (2014) dar hududi vilojat 13 korxona va 20 korgoh (sex)-i xurdi sanoatī fa'olijat dorand. Dar taji soli 2013 korxonahoi sanoatiji VMKB ba mablaƣi 55,8 mln somonī mahsulot istehsol kardand, ki mutanosiban ba solhoi peşin xele afzun ast. Ittihodijai matbaai vilojat, fabrikai «La'l», ÇDMM «Xuçanazar», fabrikai dūzandagiji «Sohibkor Bahor», ÇDMM-i «Panç», Çam'ijati sahomiji «Pomirenerçī», fabrikai dūzandagiji «Hajoti Nav», ÇDMM «Pomir», «Orijon Ges»-i Şirg fa'olijati pursamar doştand.

Kişovarzī

Haçmi mahsuloti umumiji kişovarzī (aslan rustaniparvariju corvodorī va parandaparvarī) dar davomi soli 2013 486 680 hazor somoniro taşkil doda, mutanosiban 4,2 darsad afzud. To 1 dekabri 2013 dar sektori çam'ijatī va xoçagihoi dehqonī dar majdoni 15 943 ga alafhoi koştaşuda va xudrūj darav karda şudand va az in 77145 t xūroki corvo tajjor karda şud, ki nisbat ba solhoi peşin zijod ast. Dar in sol az majdoni 6114 ga 140230 sentner ƣalla, az majdoni 1606 ga 370000 sentner kartoşka, az 323 ga 106714 sentner sabzavot, az 14 ga 1795 sentner ziroathoi polezī, az 70 ga 960 sentner zaƣir, az boƣoti vilojat 112705 sentner meva çam'ovarī gardid, ki nisbat ba solhoi peşin zijodtar ast.

Corvodorī

Ba 1 dekabri 2013 dar hamai sektorhoi çam'ijatī va xususiji vilojat sarşumori gov 108839 sarşumori buzu gūsfand 342889 sar va murƣ 147909 sarro taşkil dod. Dar in davra haçmi istehsoli gūşt 61825 sentner, şir 147830 sentner, tuxm 1892 hazor dona, paşm 2115 sentner, asal 1095 sentnerro taşkil dod, ki in nişondihandaho niz az ravnaqi kişovarzī dar vilojat darak medihand.

Tibqi Qarori Hukumati Çumhuriji Toçikiston (az 25 marti 2011, № 700) dar nohijai Işkoşimi VMKB "Mintaqai ozodi iqtisodiji «Işkoşim» dar masohati 200 ga ta'sis doda şud.

Tandurustī

Baxşi tandurustī az çumlai sohahoi afzalijatnoki vilojat mahsub gardida ravnaqi on ba peşrafti umumiji tamomi sohoti zindagī musoidat menamojad. Holo VMKB 36 bemorxona (1985 kati xob), 165 bungohi tibbī va beştar az 120 muassisai tabobatī dorad, ki dar in muassisot beştar az 500 tabibi ma'lumoti olidor va zijoda az 1900 nafar kormandoni ma'lumoti mijonai tibbī sokinoni nijozmandi vilojatro tabobat menamojand.

Dar VMKB beştar az 60 caşmai mineraliji garmu sard, ki iddae az onho baroi tabobati bemoron istifoda meşavand. Tarkibi in obho az gazi karbon «azot» ba ma'danhoi gunoguni kimijoi şifobaxşida ƣalat buda, aksaraşon dar Pomiri Ƣarbī çojgirand. Ma'ruftarinu ma'multarini in caşmahoi şifobaxş dar Murƣob du caşma, Vanç 5 caşma, Roştqal'a 6 caşma, Şuƣnon 3 caşma (ma'ruftarinaş Çelondī), Işkoşim 22 caşma (benaziraşon Avç, Garmcaşma, Bibī Fotimai Zahro, Darşaj) mavridi istifodai hameşagī qaror dorand.

Omūzişu parvariş

Soli tahsili 1990-91 dar VMKB 294 maktab (92 maktabi ibtidoī, 74 — asosī va 128 — mijona) bo faro giriftani 48015 nafar tolibilm fa'olijat doştand; soli 1992 naxustin maktabi olī — Donişgohi davlatiji ş. Xoruƣ iftitoh gardid; soli 1994 Kombinati ta'limī-istehsoliji bajnimaktabī dar ş. Xoruƣ ba fa'olijat şurū' namud; soli 1996 dar zaminai Xonai pioneron, Stansijai texnikoni çavon, Stansijai turistoni çavon, Stansijai kūdakon va navrason «Markazi korhoi tarbijavī va berunazmaktabī»-i nazdi Idorai maorifi VMKB ta'sis joft; soli 1997 Idorai maorifi VMKB dar hamkorī bo ITREK (Ançumani ta'limoti mazhabī va tariqai ismoilija)-i Badaxşon dar vilojat lagerhoi «Saodat»-i nohijai Şuƣnon, «Umed»-i ş. Xoruƣ, «Nur»-i nohijai Işkoşim va «Ma'rifat»-i nohijai Rūşonro bo farogiriji 100-nafarī dar 4 bast taşkil namud; soli 1998 dar Zaminai maktabi № 3 Litseji Oƣoxon iftitoh şud; soli 2011 xobgoh (du bino) baroi donişçūjoni Donişgohi davlatiji ş. Xoruƣ soxta şud va mohi sentjabri hamon sol «Muassisai davlatiji ta'limiji Maktabi prezidentī baroi kūdakoni bolajoqat dar şahri Xoruƣ» ba fa'olijat pardoxt.

Holo dar VMKB beştar az 350 muassisahoi ta'limī va tarbijaviji mijona (175), asosī (64), ibtidoī (76), kūdakiston (20), internatho (16), markazhoi ruşdi barvaqtiji kūdak (80) fa'olijat dorand, ki dar onho beştar az 5400 nafar omūzgoronu murabbijon ba ta'limu tarbijai zijoda az 43 000 kūdak maşƣul meboşand.

Paƶūhişgohi biologiji Pomir (4 doktor va 12 nomzadi ilm dorad), Paƶūhişgohi ulumi insonī (4 doktor, 15 nomzadi ilm) va ulamoi Donişgohi davlatiji Xoruƣ dar peşrafti ilmi Çumhuriji Toçikiston mavqei xos dorand.

Varziş

Baxşi varziş va sajjohī niz az sohahoi afzalijatnoki samti içtimoī va ma'naviji vilojat ba şumor rafta, Hukumati Çumhuriji Toçikiston va hokimijati mahallī ba on tavaççuhi xossa dorand. Soli 2008 dar vilojat hamagī 10 maktabi varzişī amal mekardand, minba'd bo çalbi beştari çavononu navrason tamomi sohahoi on rū ba ruşd nihodand, minçumla dastahoi volejbol, basketbol, gūştin (anvoi gunoguni on), şohmot, tennisi rūji miz, atletikai sabuk va vaznin, futbol, tūbi dastī va amsoli inho. Soli 2014 dar VMKB 121 nafar nomzad ba ustodi varzişi Çumhuriji Toçikiston, 6 nafar murabbiji şoistai Çumhuriji Toçikiston, 60 nafar ustodi varzişi Çumhuriji Toçikiston, 4 nafar ustodi varzişi daraçai bajnalmilalī bevosita xud dar musobiqaho şirkat varzida hamcunin ba tarbijai şogirdon maşƣuland.

Nihodhoi farhangī

Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon 191 kitobxonai hamagonī bo 1,3 mln nusxa kitobu maçalla, 183 farhangsaro, 2 sinamokada, 1 namoişsaro (teatr) va 1 osorxona dorad.

Rasonaho

VMKB televizion va radioi mahallī, rūznomai «Badaxşon» dorad. Ba tavassuti pojgohi «Orbita» barnomahoi televizioni davlatiji «Şabakai jakum», «Safina» va «Çahonnamo» paxş meşavand.

Çoizaho

Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon 4 avgusti soli 1967 az çonibi rohbarijati Ittihodi Şūravī baroi dastovardhoi iqtisodī va farhangī bo ordeni Lenin mukofotonida şudaast.

Adabijot

• Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon / B. Rahmatov // Boz — Vickut. — D. : SIEMT, 2014. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 3). — ISBN 978-99947-33-46-0.

Pajvandho

• Maqomoti Badaxşon: «Xoruƣ dar intizori sajjohon ast»