Przejdź do zawartości

Diariong Tagalog: Różnice pomiędzy wersjami

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Artykuł został zgłoszony do wyróżnienia: Artykuł na Medal
drobne redakcyjne
Linia 34: Linia 34:
|www =
|www =
}}
}}
'''Diariong Tagalog''' – [[Filipiny|filipiński]] [[Dziennik (prasa)|dziennik]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing |tytuł = Early Printing in the Philippines |nazwisko = |imię = |autor = Gracie Lee |autor link = |data = 2021-07-07 |rok = |praca = BiblioAsia |opublikowany = biblioasia.nlb.gov.sg |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2023-04-23}}</ref>. Współtworzony i współfinansowany przez grupę młodych filipińskich nacjonalistów. Publikował teksty krytykujące hiszpańską administrację kolonialną oraz [[Kościół katolicki]]. Został zamknięty w październiku 1882, po kilku miesiącach funkcjonowania. Był dziennikiem dwujęzycznym, ukazywał się po hiszpańsku i [[język tagalski|tagalsku]]. Zapisał się w filipińskiej historii, zapoczątkował szerszy ruch na rzecz reform politycznych na Filipinach. Uznaje się go za pierwszą tagalską gazetę.
'''Diariong Tagalog''' – [[Filipiny|filipiński]] [[Dziennik (prasa)|dziennik]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing |tytuł = Early Printing in the Philippines |nazwisko = |imię = |autor = Gracie Lee |autor link = |data = 2021-07-07 |rok = |praca = BiblioAsia |opublikowany = biblioasia.nlb.gov.sg |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2023-04-23}}</ref>, współtworzony i współfinansowany przez grupę młodych filipińskich nacjonalistów. Publikował teksty krytykujące [[Hiszpańskie Indie Wschodnie|hiszpańską administrację kolonialną]] oraz [[Kościół katolicki]]. Został zamknięty w październiku 1882, po kilku miesiącach funkcjonowania. Był dziennikiem dwujęzycznym, ukazywał się po hiszpańsku i [[język tagalski|tagalsku]]. Zapisał się w filipińskiej historii, zapoczątkował szerszy ruch na rzecz reform politycznych na Filipinach. Uznaje się go za pierwszą tagalską gazetę.


== Historia ==
== Historia ==
Linia 41: Linia 41:
W przestrzeni publicznej dziennik funkcjonował zaledwie kilka miesięcy{{odn|Retana|1907|s=60}}{{odn|Fernandez|1989|s=320}}<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Yamomo |imię = M. |tytuł = Theatre and Music in Manila and the Asia Pacific, 1869-1946 Sounding Modernities |wydawca = Springer International Publishing |miejsce = London |rok = 2018 |strony = 94 |isbn = 9783319691763 |język = en}}</ref>. Wśród badaczy nie ma przy tym zgody co do tego, kiedy dokładnie ów tytuł zszedł z prasy drukarskiej po raz pierwszy. Część źródeł opowiada się za datą 1 czerwca 1882<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Lumbera |imię = Bienvenido |tytuł = Tagalog Poetry, 1570-1898 Tradition and Influences in Its Development |wydawca = Ateneo de Manila University Press |miejsce = Manila |rok = 1986 |strony = 139 |isbn = 9789711130527 |język = en}}</ref>. Inne z kolei za bardziej prawdopodobną uznają datę późniejszą. Na przykład [[Wenceslao Retana]] wskazuje jedynie oględnie na sierpień 1882{{odn|Retana|1895|s=248–249}}. Stanowisko pośrednie w tej kwestii zajął natomiast [[Virgilio S. Almario]]. Zauważył mianowicie istnienie sporu dotyczącego początków pisma, nie opowiadając się po żadnej z jego stron. Jednoznacznie stwierdził jedynie, iż przetrwało ono tylko trzy miesiące<ref name="gina">{{Cytuj stronę |url = https://philippineculturaleducation.com.ph/diariong-tagalog/ |tytuł = Diariong Tagalog |nazwisko = |imię = |autor = V. Almario |autor link = |data = 2015 |rok = |praca = Sagisag Kultura (Vol 1) |opublikowany = philippineculturaleducation.com.ph |język = tl |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-05-27}}</ref>.
W przestrzeni publicznej dziennik funkcjonował zaledwie kilka miesięcy{{odn|Retana|1907|s=60}}{{odn|Fernandez|1989|s=320}}<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Yamomo |imię = M. |tytuł = Theatre and Music in Manila and the Asia Pacific, 1869-1946 Sounding Modernities |wydawca = Springer International Publishing |miejsce = London |rok = 2018 |strony = 94 |isbn = 9783319691763 |język = en}}</ref>. Wśród badaczy nie ma przy tym zgody co do tego, kiedy dokładnie ów tytuł zszedł z prasy drukarskiej po raz pierwszy. Część źródeł opowiada się za datą 1 czerwca 1882<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Lumbera |imię = Bienvenido |tytuł = Tagalog Poetry, 1570-1898 Tradition and Influences in Its Development |wydawca = Ateneo de Manila University Press |miejsce = Manila |rok = 1986 |strony = 139 |isbn = 9789711130527 |język = en}}</ref>. Inne z kolei za bardziej prawdopodobną uznają datę późniejszą. Na przykład [[Wenceslao Retana]] wskazuje jedynie oględnie na sierpień 1882{{odn|Retana|1895|s=248–249}}. Stanowisko pośrednie w tej kwestii zajął natomiast [[Virgilio S. Almario]]. Zauważył mianowicie istnienie sporu dotyczącego początków pisma, nie opowiadając się po żadnej z jego stron. Jednoznacznie stwierdził jedynie, iż przetrwało ono tylko trzy miesiące<ref name="gina">{{Cytuj stronę |url = https://philippineculturaleducation.com.ph/diariong-tagalog/ |tytuł = Diariong Tagalog |nazwisko = |imię = |autor = V. Almario |autor link = |data = 2015 |rok = |praca = Sagisag Kultura (Vol 1) |opublikowany = philippineculturaleducation.com.ph |język = tl |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-05-27}}</ref>.


Wątpliwości nie budzi natomiast data zakończenia działalności pisma, 31 października tego samego roku{{odn|Retana|1895|s=248}}. Po tym gdy zostało ono zamknięte przez władze kolonialne, del Pilar skupił się na praktyce prawniczej. Nie porzucił wszakże zainteresowania kwestiami społeczno-politycznymi. Wzmacniał rodzącą się filipińską tożsamość narodową wśród studentów manilskich uczelni, jak i wśród mieszkańców [[prowincje Filipin|prowincji]] [[Bulacan]]. Czynił to z dużym zapałem i kreatywnością, przemawiając wszędzie tam, gdzie mógł znaleźć większą grupę słuchaczy, od kościołów po przyjęcia z okazji chrztu dziecka<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Abinales |imię = Patricio N. |nazwisko2 = Amoroso |imię2 = Donna J. |tytuł = State and Society in the Philippines |wydawca = Rowman & Littlefield Publishers |miejsce = Lanham, Maryland |rok = 2017 |strony = 107 |isbn = 9781538103951 |język = en}}</ref>.
Wątpliwości nie budzi natomiast data zakończenia działalności pisma, 31 października tego samego roku{{odn|Retana|1895|s=248}}. Po tym gdy zostało ono zamknięte przez władze kolonialne, del Pilar skupił się na praktyce prawniczej. Nie porzucił jednak zainteresowania kwestiami społeczno-politycznymi. Wzmacniał rodzącą się filipińską tożsamość narodową wśród studentów manilskich uczelni, jak i wśród mieszkańców [[prowincje Filipin|prowincji]] [[Bulacan]]. Czynił to z dużym zapałem i kreatywnością, przemawiając wszędzie tam, gdzie mógł znaleźć większą grupę słuchaczy, od kościołów po przyjęcia z okazji chrztu dziecka<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Abinales |imię = Patricio N. |nazwisko2 = Amoroso |imię2 = Donna J. |tytuł = State and Society in the Philippines |wydawca = Rowman & Littlefield Publishers |miejsce = Lanham, Maryland |rok = 2017 |strony = 107 |isbn = 9781538103951 |język = en}}</ref>.


== Treść ==
== Treść ==
Linia 51: Linia 51:


== Znaczenie ==
== Znaczenie ==
Mimo swej efemeryczności zapisał się w historii Filipin. Był czasopismem dwujęzycznym. Wszystkie zamieszczane w nim teksty publikowano nie tylko po [[język hiszpański|hiszpańsku]], ale również w [[język tagalski|języku tagalskim]], głównym rodzimym języku archipelagu{{odn|Retana|1895|s=250}}{{odn|Cano|2011|s=401}}. Jest tym samym uznawany za pierwszą tagalską gazetę<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Crothers Milner |imię = Anthony |nazwisko2 = Herbert |imię2 = Patricia |tytuł = South-East Asia Languages and Literatures. A Select Guide |wydawca = University of Hawaii Press |miejsce = Honolulu |rok = 1989 |strony = 157 |isbn = 9780824812676 |język = en}}</ref>. Za jego tagalską treść odpowiadał del Pilar, już wcześniej znany ze swoich pisanych prostym językiem, antyklerykalnych pamfletów, publikowanych właśnie po tagalsku<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Halili |imię = M.C. |tytuł = Philippine History |wydawca = Rex Book Store |miejsce = |rok = 2004 |strony = 132 |isbn = 9789712339349 |język = en}}</ref>. Pismo dało zresztą początek nie tylko tagalskiej prasie. Zapoczątkowało również szerszy ruch wzywający do daleko posuniętych reform politycznych na Filipinach<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Martínez Tañada |imię = Lorenzo |tytuł = The Essential Tañada |wydawca = Karrel |miejsce = |rok = 1989 |strony = 207 |isbn = 9789711033217 |język = en}}</ref><ref>{{cytuj książkę |nazwisko = de la Cruz |imię = Deirdre |tytuł = Mother Figured Marian Apparitions and the Making of a Filipino Universal |wydawca = University of Chicago Press |miejsce = Chicago |rok = 2015 |strony = 61 |isbn = 9780226314914 |język = en}}</ref>.
Mimo swej efemeryczności dziennik zapisał się w historii Filipin. Był czasopismem dwujęzycznym. Wszystkie zamieszczane w nim teksty publikowano nie tylko po [[język hiszpański|hiszpańsku]], ale również w [[język tagalski|języku tagalskim]], głównym rodzimym języku archipelagu{{odn|Retana|1895|s=250}}{{odn|Cano|2011|s=401}}. Jest tym samym uznawany za pierwszą tagalską gazetę<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Crothers Milner |imię = Anthony |nazwisko2 = Herbert |imię2 = Patricia |tytuł = South-East Asia Languages and Literatures. A Select Guide |wydawca = University of Hawaii Press |miejsce = Honolulu |rok = 1989 |strony = 157 |isbn = 9780824812676 |język = en}}</ref>. Za jego tagalską treść odpowiadał del Pilar, już wcześniej znany ze swoich pisanych prostym językiem, antyklerykalnych pamfletów, publikowanych właśnie po tagalsku<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Halili |imię = M.C. |tytuł = Philippine History |wydawca = Rex Book Store |miejsce = |rok = 2004 |strony = 132 |isbn = 9789712339349 |język = en}}</ref>. Pismo dało zresztą początek nie tylko tagalskiej prasie. Zapoczątkowało również szerszy ruch wzywający do daleko posuniętych reform politycznych na Filipinach<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Martínez Tañada |imię = Lorenzo |tytuł = The Essential Tañada |wydawca = Karrel |miejsce = |rok = 1989 |strony = 207 |isbn = 9789711033217 |język = en}}</ref><ref>{{cytuj książkę |nazwisko = de la Cruz |imię = Deirdre |tytuł = Mother Figured Marian Apparitions and the Making of a Filipino Universal |wydawca = University of Chicago Press |miejsce = Chicago |rok = 2015 |strony = 61 |isbn = 9780226314914 |język = en}}</ref>.


Jego zlikwidowanie nie powstrzymało rozwoju filipińskiego dziennikarstwa. Wśród jego następców wymienia się pisma takie jak „[[Patnubay]]”, „[[Ang Pliegong Tagalog]]” czy „[[Kalayaan]]”. Wszystkie one wyrażały rosnące niezadowolenie Filipińczyków, i tym samym przygotowywały grunt pod wybuch [[Rewolucja filipińska (1896–1898)|rewolucji z 1896]]<ref name="js papers" />.
Jego zlikwidowanie nie powstrzymało rozwoju filipińskiego dziennikarstwa. Wśród jego następców wymienia się pisma takie jak „[[Patnubay]]”, „[[Ang Pliegong Tagalog]]” i „[[Kalayaan]]”. Wszystkie one wyrażały rosnące niezadowolenie Filipińczyków, i tym samym przygotowywały grunt pod wybuch [[Rewolucja filipińska (1896–1898)|rewolucji z 1896]]<ref name="js papers" />.


== Przypisy ==
== Przypisy ==

Wersja z 13:01, 6 cze 2024

Diariong Tagalog
Ilustracja
Strona jednego z numerów „Diariong Tagalog”
Częstotliwość

dziennik

Język

hiszpański, tagalski

Pierwszy numer

1 czerwca/sierpień 1882

Ostatni numer

31 października 1882

Diariong Tagalog – filipiński dziennik[1], współtworzony i współfinansowany przez grupę młodych filipińskich nacjonalistów. Publikował teksty krytykujące hiszpańską administrację kolonialną oraz Kościół katolicki. Został zamknięty w październiku 1882, po kilku miesiącach funkcjonowania. Był dziennikiem dwujęzycznym, ukazywał się po hiszpańsku i tagalsku. Zapisał się w filipińskiej historii, zapoczątkował szerszy ruch na rzecz reform politycznych na Filipinach. Uznaje się go za pierwszą tagalską gazetę.

Historia

W źródłach można napotkać sprzeczne informacje dotyczące miejsca jego publikacji. Część wskazuje, że ukazywał się w Manili[2][3][4], inne, że w Malolos, mieście położonym na północ od filipińskiej stolicy[5][6]. Założony został przez Marcela H. del Pilara, Basilia Teodoro Morána oraz Pascuala H. Poblete[7][8][9]. Środki na jego funkcjonowanie zasadniczo zapewniał majętny hiszpański polityk liberalny Francisco Calvo y Múñoz[10]. Współtworzący pismo Filipińczycy również mieli weń pewien wkład finansowy. Del Pilar posiadał swoją własną prasę drukarską[11], a Morán własny magazyn cukru. Część dochodu uzyskiwanego z niego przeznaczał na pokrycie kosztów publikacji „Diariong Tagalog”[12].

W przestrzeni publicznej dziennik funkcjonował zaledwie kilka miesięcy[13][14][15]. Wśród badaczy nie ma przy tym zgody co do tego, kiedy dokładnie ów tytuł zszedł z prasy drukarskiej po raz pierwszy. Część źródeł opowiada się za datą 1 czerwca 1882[16]. Inne z kolei za bardziej prawdopodobną uznają datę późniejszą. Na przykład Wenceslao Retana wskazuje jedynie oględnie na sierpień 1882[17]. Stanowisko pośrednie w tej kwestii zajął natomiast Virgilio S. Almario. Zauważył mianowicie istnienie sporu dotyczącego początków pisma, nie opowiadając się po żadnej z jego stron. Jednoznacznie stwierdził jedynie, iż przetrwało ono tylko trzy miesiące[18].

Wątpliwości nie budzi natomiast data zakończenia działalności pisma, 31 października tego samego roku[19]. Po tym gdy zostało ono zamknięte przez władze kolonialne, del Pilar skupił się na praktyce prawniczej. Nie porzucił jednak zainteresowania kwestiami społeczno-politycznymi. Wzmacniał rodzącą się filipińską tożsamość narodową wśród studentów manilskich uczelni, jak i wśród mieszkańców prowincji Bulacan. Czynił to z dużym zapałem i kreatywnością, przemawiając wszędzie tam, gdzie mógł znaleźć większą grupę słuchaczy, od kościołów po przyjęcia z okazji chrztu dziecka[20].

Treść

„Diariong Tagalog” był pismem o jednoznacznie antyhiszpańskim wydźwięku i w czasie swojej krótkotrwałej działalności cieszył się znacznym prestiżem. Ukazujące się na jego łamach artykuły starały się ukazywać brutalność rządów hiszpańskich na archipelagu[21]. Ostro krytykowały poczynania organów państwowych oraz ściśle powiązanego z nimi katolickiego duchowieństwa przybyłego z metropolii. Wzywały jednocześnie do reform w strukturach administracji kolonialnej[22][11][23]. Jednym z najistotniejszych postulatów natury administracyjnej wysuwanych na łamach pisma było utworzenie świeckiej instytucji pełniącej funkcję urzędu stanu cywilnego dla archipelagu. Ówcześnie bowiem monopol na tego typu czynności na Filipinach miały struktury kontrolowane przez duchowieństwo katolickie[18].

Poza treściami natury publicystycznej artykuły w „Diariong Tagalog” starały się też dostarczać informacji z kraju większości jego mieszkańców. Autorzy doń pisujący starali się docierać zwłaszcza do osób nieznających języka kolonialnej metropolii, a więc hiszpańskiego. W swym przekazie ich teksty wykorzystywały często elementy parodii i satyry[24][18]. Uciekały się przy tym do bardzo barwnego języka[25].

Skupiła się wokół niego grupa młodych nacjonalistów filipińskich. Jest pamiętany jako miejsce publikacji Amor Patrio, pierwszego artykułu José Rizala napisanego już podczas pobytu w Hiszpanii[26]. Tekst ukazał się w numerze z 20 sierpnia 1882, pod pseudonimem Laong Laan[27][28][29]. Wzbudził on wyraźne poruszenie, właśnie dzięki swemu głęboko patriotycznemu wydźwiękowi[30][31]. Rizal przesłał do „Diariong Tagalog” jeszcze dwa inne utwory. Tylko jeden z nich jednak zdążył się ukazać[32][33]. Publikacji drugiego zapobiegł kres ukazywania się samego dziennika[34][35][12].

Znaczenie

Mimo swej efemeryczności dziennik zapisał się w historii Filipin. Był czasopismem dwujęzycznym. Wszystkie zamieszczane w nim teksty publikowano nie tylko po hiszpańsku, ale również w języku tagalskim, głównym rodzimym języku archipelagu[36][37]. Jest tym samym uznawany za pierwszą tagalską gazetę[38]. Za jego tagalską treść odpowiadał del Pilar, już wcześniej znany ze swoich pisanych prostym językiem, antyklerykalnych pamfletów, publikowanych właśnie po tagalsku[39]. Pismo dało zresztą początek nie tylko tagalskiej prasie. Zapoczątkowało również szerszy ruch wzywający do daleko posuniętych reform politycznych na Filipinach[40][41].

Jego zlikwidowanie nie powstrzymało rozwoju filipińskiego dziennikarstwa. Wśród jego następców wymienia się pisma takie jak „Patnubay”, „Ang Pliegong Tagalog” i „Kalayaan”. Wszystkie one wyrażały rosnące niezadowolenie Filipińczyków, i tym samym przygotowywały grunt pod wybuch rewolucji z 1896[11].

Przypisy

  1. ↑ Gracie Lee: Early Printing in the Philippines. [w:] BiblioAsia [on-line]. biblioasia.nlb.gov.sg, 2021-07-07. [dostęp 2023-04-23]. (ang.).
  2. ↑ VIII: A Student’s Teachings, [w:] León María Guerrero, The First Filipino A Biography oF Jose Rizal [e-book], Manila: National Historical Comission, 1961, lokalizacja 1794.
  3. ↑ Gabriel F. Fabella: Rizal the Historian And Other Historical Essays. Manila: Philippine Historical Association, 1960, s. 75. (ang.).
  4. ↑ Teodoro A. Agoncillo: History and Culture, Language, and Literature Selected Essays of Teodoro A. Agoncillo. Manila: University of Santo Tomas Publishing House, 2003, s. 92. ISBN 978-971-506-220-6. (ang.).
  5. ↑ Vicente L. Rafael: The Promise of the Foreign Nationalism and the Technics of Translation in the Spanish Philippines. Durham, North Carolina: Duke University Press, 2005, s. 20. ISBN 978-0-8223-8741-1. (ang.).
  6. ↑ Doris Sommer: The Places of History Regionalism Revisited in Latin America. Durham, North Carolina: Duke University Press, 1999, s. 219. ISBN 978-0-8223-2344-0. (ang.).
  7. ↑ Gracie Lee: Today in Philippine history, May 17, 1857, Pascual Poblete was born in Naic, Cavite. [w:] The Kahimyang Project [on-line]. kahimyang.com, 2021-07-07. [dostęp 2023-04-28]. (ang.).
  8. ↑ Rocío Ortuño Casanova, Christy Conta, Jad Monsod: Biografía de Marcelo H. del Pilar (Bulacan, 1850-Barcelona, 1896). [w:] Biografías de autores de la Literatura filipina en español [on-line]. cervantesvirtual.com. [dostęp 2023-04-27]. (hiszp.).
  9. ↑ Anacoreta P. Purino: Rizal, The Greatest Filipino Hero. Rex Book Store, 2008, s. 35. ISBN 978-971-23-5128-0. (ang.).
  10. ↑ Retana 1895 ↓, s. 248–250.
  11. ↑ a b c Artemio R. Guillermo, May Kyi Win: Historical Dictionary of the Philippines Second Edition Historical Dictionaries of Asia, Oceania, and the Middle East, No. 54. Lanham, Maryland • Toronto • Plymouth, UK: The Scarecrow Press, Inc., 2005, s. 163. ISBN 0-8108-5490-2.
  12. ↑ a b VIII: A Student’s Teachings, [w:] León María Guerrero, The First Filipino A Biography oF Jose Rizal [e-book], Manila: National Historical Comission, 1961, lokalizacja 1825.
  13. ↑ Retana 1907 ↓, s. 60.
  14. ↑ Fernandez 1989 ↓, s. 320.
  15. ↑ M. Yamomo: Theatre and Music in Manila and the Asia Pacific, 1869-1946 Sounding Modernities. London: Springer International Publishing, 2018, s. 94. ISBN 978-3-319-69176-3. (ang.).
  16. ↑ Bienvenido Lumbera: Tagalog Poetry, 1570-1898 Tradition and Influences in Its Development. Manila: Ateneo de Manila University Press, 1986, s. 139. ISBN 978-971-11-3052-7. (ang.).
  17. ↑ Retana 1895 ↓, s. 248–249.
  18. ↑ a b c V. Almario: Diariong Tagalog. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-05-27]. (tagalski).
  19. ↑ Retana 1895 ↓, s. 248.
  20. ↑ Patricio N. Abinales, Donna J. Amoroso: State and Society in the Philippines. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, 2017, s. 107. ISBN 978-1-5381-0395-1. (ang.).
  21. ↑ Cecilio D. Duka: Struggle for Freedom’ 2008 Ed. Rex Book Store, 2008, s. 122. ISBN 978-971-23-5045-0. (ang.).
  22. ↑ Mangahas 1970 ↓, s. 277.
  23. ↑ Nicanor G. Tiongson, Edgardo B. Maranan, Joi Barrios, Rosario Cruz-Lucero, Arbeen Acuña, Christopher Cerda, Jeffrey Yap, Rosario Cruz-Lucero, Louise Jashil R. Sonido, Gonzalo Campoamor II: Tagalog. [w:] CCP Encyclopedia of Philippine Art Digital Edition [on-line]. epa.culturalcenter.gov.ph, 1994, 2018. [dostęp 2024-05-27]. (ang.).
  24. ↑ Damon L. Woods: The Philippines A Global Studies Handbook. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006, s. 40. ISBN 978-1-85109-675-6. (ang.).
  25. ↑ Hernandez 1969 ↓, s. 197.
  26. ↑ Palma 1949 ↓, s. 39.
  27. ↑ Rizal 1962 ↓, s. 68.
  28. ↑ Bonoan 1996 ↓, s. 299.
  29. ↑ Samson Lucero: Today in the past. [w:] Philstar Global [on-line]. philstar.com, 2005-11-29. [dostęp 2023-04-26]. (ang.).
  30. ↑ Palma 1949 ↓, s. 42.
  31. ↑ Libert Amorganda Acibo, Estela Galicano-Adanza: His Life, Works, and Role in the Philippine Revolution. Rex Book Store, 1995, s. 127. ISBN 978-971-23-1837-5. (ang.).
  32. ↑ Rizal 1962 ↓, s. 80.
  33. ↑ Retana 1907 ↓, s. 460.
  34. ↑ Rizal 1962 ↓, s. 34.
  35. ↑ Retana 1907 ↓, s. 461.
  36. ↑ Retana 1895 ↓, s. 250.
  37. ↑ Cano 2011 ↓, s. 401.
  38. ↑ Anthony Crothers Milner, Patricia Herbert: South-East Asia Languages and Literatures. A Select Guide. Honolulu: University of Hawaii Press, 1989, s. 157. ISBN 978-0-8248-1267-6. (ang.).
  39. ↑ M.C. Halili: Philippine History. Rex Book Store, 2004, s. 132. ISBN 978-971-23-3934-9. (ang.).
  40. ↑ Lorenzo Martínez Tañada: The Essential Tañada. Karrel, 1989, s. 207. ISBN 978-971-10-3321-7. (ang.).
  41. ↑ Deirdre de la Cruz: Mother Figured Marian Apparitions and the Making of a Filipino Universal. Chicago: University of Chicago Press, 2015, s. 61. ISBN 978-0-226-31491-4. (ang.).

Bibliografia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Diariong_Tagalog&oldid=73933991”