Islandiya ushın derekti kóriw

''Bul terminniń basqa da mánisleri bar.
Qarańız: [[Islandiya (mánisleri)]]''

'''Islandiya''' (Island), '''Islandiya Respublikası''' (Lydveldid Island) - [[Atlantika okeanı]]nıń arqa bólegindegi Islandiya atawda jaylasqan mámleket. Maydanı 103 mıń km2. Xalqı 368 mıń adam (2021-jıl). Basqarıw jaǵınan 23 okrug (sisla) qa, olar bolsa toparlarǵa bólinedi. Paytaxtı - Reykyavik qalası. Islandiyada hesh qashan quyash batpaydı.

==Mámleketlik basqarıw principi==
Islandiya -parlamentar respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1944-jıl 17-iyunda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (Gvyuniy Yavuhenson), ol xalıq tárepinen tuwrıdan-tuwrı saylaw jolı menen 4-jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı prezident penen alting (bir palatalı parlament) birgelikte ámelge asıradı. Atqarıwshı hákimiyattı da prezident ámelge asıradı hám húkimetti tayınlaydı.

==Tábiyatı==
Islandiya jaǵası qublasında tegis, qalǵan jaǵaları iri qoltıq hám fiordlar menen bóleklengen. Jer maydanınıń kóp bólegi vulkanlardan xreil bolǵan plato. Uzınlıǵı 800 metrli taw massivleri hám 200 dana vulkan (30 ı hárekette) bar. Ataqlıları: Gekla, Laki, Askya hám Xvannadalsxnukur (biyik noqatı 2119 m). Islandiya aymaǵınıń 6% i lava atızlarınan ibarat. Jaǵada oypatlıqlar bar. Tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Shpat, altınkúkirt, torf, lignit hám basqa kánler (ıssı suwlı, puwlı, metalllı bulaqlar hám geyzerlar) bar.

Íqlımı subarktika, teńiz ıqlımına, Golfstrimniń tásiri kúshli. Jaǵada yanvardıń ortasha temperaturası -1, -3°, iyul ayında 9,1G. Jıllıq jawın 500-4000 mm. Islandiyanıń oraylıq bólimlerinde qısta 5 ayǵa shekem qar erimeydi. Islandiya maydanınıń 11,8 mıń km2 muzlıq. Irileri: Vatnayyokudl (maydanı 8400 km2, qalıńlıǵı 1000 m) hám basqalar. Dáryaları qısqa, kóp bosaǵalı, qar hám muzlıqlardan toyınadı, gidroenergiya resurslarına bay. Kól kóp. Jaǵalarda ónimli torflı chim, ishkerilerde taw arktika topıraqları ushıraydı. Ósimligi az, jámi 400 túr kjsak ósimlik bar. Islandiya aymaǵınıń 2/3 bólegi mox hám lichaynikli taslaq. Lava atızlarında hesh nárse óspeydi. Úlken maydanlar torflı batpaqlıq hám otlaq. Kishilew aq qayın ormanları saqlanǵan. Polyus túlkisi, tıshqan tárizliler, arqa buǵısı, norka, morj, tyulen, shaǵalalar, balıqlar, kitler bar. Milliy baǵları (Tingvedlir, Mivati-och-Lax-sau, Skaftafedl, Yekyul-Saurgl-yurvyur) hám qorıqxanalar bar.

==Xalqı==
Xalqınıń 99% i islandlar. Qalǵan bólegi nemis, norveg hám danlar. Rásmiy tili - island tili. Dinge sıyınıwshılar xalıqtıń 93% protestant (lyuteran). Xalıqtıń 91% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Reykyavik, Koupa-vogur, Akureyri.

==Tariyxı==
Islandiya aymaǵına shama menen 870 - jıldan adamlar kóship kelip, adamsız atawdı ózlestirip baslaǵan. Olardıń kóbisi norveglar bolǵan. Skandinaviyanıń basqa mámleketleri, atap aytqanda, Shveciyadan kelgenler de bar edi. Olar mámleketti Island - Muzlar mámleketi dep atadı. XI ásir aqırına kelip bul jerdegi awıl xojalıǵı xojalıqları 4,5 mıńǵa jetti. Jaylaw shárwashılıǵı, teńiz awı xalıqtıń tiykarǵı shınıǵıwı edi. Teńiz sayaxatshılıǵı rawajlanıp, X ásirdiń 80-jıllarında islandlar Grenlandiyanı oylap taptı hám shama menen 1000-jılda Arqa Amerikaǵa jetip bardı. Islandiyaǵa kóship kelgen adamlar tárepinen dúzilgen Xalıq jıynalısı - alting 930-jılda óziniń birinshi jıynalısın ótkerdi. Atawdıń sırtqı dúnyadan bóleklengenligi, xojalıq turmısınıń ayrıqsha qásiyetleri sebepli bul jerdegi tuqımgershilik  qatnasları uzaq waqıtqa shekem saqlanıp qaldı. XIII ásirge shekem siyasiy húkimet xalıqtan pútkilley ajıralmagan edi, ápiwayı erkin adamlar - bondlar tiykarǵı social qatlam bolǵan. Islandiya tariyxınıń sol dáwiri ádebiyatta "Xalıq hákimiyatı dáwiri" dep júrgiziledi. Orta ásirlerge kelip jeke awıl xojalıǵı shańaraǵı tiykarǵı xojalıq hám baslanǵısh jámiyetlik yacheykasına aylandı. Biraq 1262-1264-jıllarda Islandiyanıń hasılzadaları arasındaǵı ishki dawlardan paydalanǵan Norvegiya mámleketi onı ózine boysındırıp aldı, 1380-jıldan bolsa ol (Norvegiya da) Daniya menen uniya (awqam) da bolǵan. 1397-jıldan Kalmar awqaamı quramında. 1537-jıldan taǵı Daniya qaramaǵıda.

XIX ásir 2-yarımınan island milletiniń dúziliwi nátiyjesinde ǵárezsizlik ushın gúres kúsheydi. 1874-1903-jılları Islandiya ayırım avtonomiyalı huquqlarǵa iye boldı. Birinshi jáhán urısı dáwirinde Islandiyanıń Daniyaǵa qaramligi zaiflashdi. Islandiyanıń AQSh hám Ullı Britaniya menen ekonomikalıq hám de siyasiy qatnasları kúsheydi. Azatlıq gúresi háwij alǵannan keyin, Daniya Islandiyanı Daniya-Ispaniya uniyası menen sheklengen ǵárezsiz mámleket dep tán aldı (1918). Islandiyanıń turaqlı biytárepligi daǵaza etildi. 1944-jıl maydaǵı referendum nátiyjesinde Islandiya xalqı Daniya menen uniyanı biykar etti hám sol jıl 17-iyunda Islandiya Respublika dep daǵaza etildi. Islandiya - 1946-jıldan BMSh aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] menen diplomatiyalıq qatnasların 1997-jıl 25-sentyabrde ornatqan. Milliy bayramı - 17-iyun - Ǵárezsizlik kúni (1944).

==Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları==
Xalıq awqamı partiyası, 1968-jıl dúzilgen; Ǵárezsizlik partiyası, 1929-jıl dúzilgen; Rawajlanıw partiyası, 1916-jıl dúzilgen; "Xalıq oyanıwı" siyasiy birlespesi, 1944-jılda tiykar salınǵan; Islandiya social-demokratiyalıq partiyası, 1916-jıl shólkemlestirilgen; Birlesken shepler blokı, 1999-jılda dúzilgen. Islandiya kásiplik awqamları birlespesi 1916-jıl dúzilgen, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyası aǵzası.

==Xojalıǵı==
Islandiya - industrial-agrar mámleket. Balıqshılıq, energetika, cement, alyuminiy islep shıǵarıw, metallsazlıq rawajlanǵan. Sanaatında balıq tutıw jáne onı qayta islew jetekshi orında. Miynetke jaramlı xalıqtıń 12% i sol tarmaqta bánt bolıp, jalpı ishki ónimniń 20% hám shet el valyuta túsiminiń azǵana 80% in támiyinleydi. Jılına 1,5 mln. tonnaǵa jaqın balıq awlanadı. Balıq tutıw flotında 1 mıńnan artıq keme bar. Tiykarǵı balıq ónimleri: muzlatılǵan, qurıtılǵan hám duzlanǵan balıq, balıq mayı, balıq unı.

Islandiyada sanaat áhmiyetine iye bolǵan paydalı qazılma hám shiyki ónim rezervleri joq. Alyuminiy (shetten keltirilgen shiyki ónim tiykarında), ferrosilitsiy, diatomit, azotli tógin islep shıǵaratuǵın bir neshe kárxana bar. Balıq tutıw kemelerin qayta ońlaytuǵın hám jańaların islep shıǵaratuǵın kemasazlıq kárxanaları bar. Lak-boyaw, sherim ayaq kiyim, toqımashılıq sanaatı, trikotaj hám mebel islep shıǵarıw rawajlanǵan. Jılına ortasha 4,4 mlrd. kvt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Turar jay hám ıssıxanalardı qızdırıw ushın qaynaq bulaq suwınan paydalanıladı. Xalıq jan basına elektr energiyadan paydalanıwda dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Keyingi jıllarda bay tábiyiy resurslarǵa iye bolǵan Arktikada sheriklik etiwge Islandiyaǵa úlken itibar bere basladı. Ol usı regionda qorshaǵan ortalıqtı qorǵawǵa, onı ekonomikalıq jáne sociallıq tárepten turaqlı rawajlandırıwǵa kómeklesiwshi Arktika keńesine aǵza bolıp kirgen. Awıl xojalıǵı ushın jaramlı jerler pútkil mámleket aymaǵınıń 14% in quraydı. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 9,5% agrosanaat kompleksinde bánt. Kishi fermerler kóp. Jetekshi tarmaǵı qoyshılıq hám sút shárwashılıǵı bolıp tabıladı, qaramal, jılqı da baǵıladı. Ot-jem, kartoshka, ıssıxanalarda palız eginleri jetistiriledi. 

==Transportı==
Islandiyada teńiz transportı jetekshi. Avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 10 530 km. Temirjol joq. Tiykarǵı teńiz portları: Reykyavik, Akureyri. Aviaciya transportı úlken áhmiyetke iye. Shet el turizmi rawajlanǵan: jılına 190 mıńǵa jaqın turist kelip-ketedi. Islandiya shetke balıq hám balıq ónimleri, reńli metallar, qoy góshi hám terisi, jún shıǵaradı, shetten transport quralları, neft hám neft ónimlerin aladı. Islandiyadanıń sırtqı sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Ullı Britaniya, Germaniya, Franciya, Skandinaviya mámleketleri. Pul birligi - island kronası.

==Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri==
Islandiyada 6 jastan 16 jasqa deyingi balalar ushın 10 jıllıq májbúriy baslanǵısh tálim, 16 jastaǵı balalar ushın 3 jıllıq orta bilim beriw engizilgen. Joqarı tálim sistemasında 5 universitet, atap aytqanda, Reykyavik universiteti, 11 qánigelesken institut bar. Reykyavikta Milliy kitapxana, xalıq kitapxanası, Islandiya milliy muzeyi, Tábiyat tariyxı muzeyi hám Mámleket kórkem galereyası bar. Eń iri ilimiy shólkem Reykyavik universiteti janındaǵı ilimiy izertlewler institutı (1937) bolıp tabıladı. Onda balıqshılıq xojalıǵı, awıl xojalıǵı pánleri hám basqa bólimler bar. Universitet aldında bakteriologiya hám patologiya institutları da bar.

==Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi==
Islandiyada bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: "Altidubladid" ("Xalıq, gazetası", kúndelik gazeta, 1919-jıldan), "Altidumadurini" ("Social-demokrat", háptelik gazeta, 1931-jıldan), "Vikan" ("Hápte", 2 háptede shıǵatuǵın bezewli jurnal, 1938-jıldan) "Vinnan" ("Miynet", aylıq jurnal, 1943-jıldan), "Morgunbladid" ("Tańǵı gazeta", kúndelik ǵárezsiz gazeta, 1913-jıldan), "Toudvilinn" ("Xalıq erki", kúndelik gazeta, 1936-jıldan). Islandiyada mámleket radioesittiriw hám televidenie xızmeti bar; radioesittiriwi 1930-jıl, televideniesi 1966-jıl dúzilgen.

==Ádebiyatı==
Ádebiyatı tariyxında saga (xalıq, dástanları) jetekshi janr bolǵan. Norvegiya hám Daniya húkimranlıǵı dáwirinde Islandiyada mádeniyatı páseńlewge ushırasa da, diniy qosıqlar qatarında qaharmanlıq qosıqları da jaratıldı. XVIII ásirde hám XIX ásir baslarında Islandiya ádebiyatında janlanıw júz berdi. B. Torarensen, Y. Xadlgrimsson romantizmniń iri wákilleri retinde maydanǵa shıqtı. T. Erlingsson, G. Paulsson sıyaqlı shayır hám jazıwshılar dóretiwshiligi realistlik ruwxlanıw menen suwǵarılǵan. X. K. Laksness island miynetkeshleriniń erkinlik ushın gúresin súwretledi. XX ásir baslarında dramaturgiya rawajlandı. Házirgi zaman ádebiyatı rawajlanıwında ataqlı satirik shayır S. Steynar, gúrrińshi X. Stefaunsson, lirikalıq romanlar avtorı O. Y. Sigurdsson, dramaturg A. Bogason hám basqalardıń roli úlken.

==Arxitekturası==
Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri XI-XIII ásirlerden rawajlana basladı. Bul dáwirde kitap miniatyurası, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı kórkem óneri rawajlandı. Islandlardıń turar jayları langxus ("uzın úy") dep atalǵan. Qasında jaylastırılǵan bul úyler jerdi tereń oyıp ajırıq hám torf bloklardan qurılǵan. Imaratbap aǵash shetten keltirilgen. XVIII ásir ortalarında Xoular hám Reykyavikda tastan soborlar qurıldı. XIX ásirde keltirilgen aǵash, tuf, bazalt, temirden 2-3 qabatlı úylerdi qurıw dástúr boldı. 1920-jıllar arxitekturasına zamanagóy formalar, konstrukciyalar (pútin temir-beton, polat sırıq) engizilip basladı. Keyingi jıllarda Reykyavik hám Akureyri qalalarında 4-5 qabatlı úyler, basqarıw, jámiyetlik ımaratları daniyalıqlar tásirinde modern usılında qurıldı. Sigurdur Gudmundsson, Gudyoun Samuelsson, Sigvaddi Tordarson sıyaqlı arxitektorlar jetilisip shıqtı (Reykyaviktaǵı milliy teatr ımaratı, 1928-1932, Medicinalıq orayı, 1946-1950 hám basqalar).

==Súwretlew kórkem óneri==
Súwretlew kórkem óneri dóretiwshileri kolonizatorlik zulımı astında da áyyemgi zergerlik, naǵıs oyıwshılıq dástúrlerin dawam ettirdi. XIX ásirde milliy azatlıq gúresi kúsheyiwi menen Islandiyada da súwretshilik kórkem óneri - portret (Sigurdur Gudmundsson) hám tábiyat kórinisi (Tourarini Torlauxsson, Ausgrimur Younsson) janrı rawajlandı. Súwretshiler dóretiwshiliginde Islandiyanıń jabayı, pák qız tábiyatı kórinisi milliy oyanıw simvolı retinde sáwlelendi. XX ásirde Kyarval ızǵırıq arqa tábiyatın, Gudmundur Torsteynsson xalıq ertekleri hám ańızları qaharmanların, Kristin Younsdouttir, Gunlyoygur Shkeving bolsa miynetkesh xalıq turmısın súwretledi. Músinshilerden Eynar Younsson, Ausmundur Sveynsson hám basqa island xalqınıń tariyxı, turmısı hám folklori temaların shın sáwlelendirdi. Házirgi zaman súwretshiliginde realistlik dástúrler menen birge modern aǵımı da taralǵan. Xalıq ámeliy kórkem óneri túrleri (naǵıs oyıwshılıq, kesteshilik hám basqalar) rawajlanǵan.

==Muzıkası==
Dástúriy muzıkası, tiykarınan, diniy aytımları (grigorian, keyinirek protestant xoralp) hám de xalıq (qaharmanlıq temasındaǵı rimur, oyınbap vikivaki) qosıqlarınan ibarat. Xalıq saz ásbaplarınan tarlı-oq jaylı langshpil hám fidla sazları bar. Islandiya professional muzıkası XIX ásir aqırınan tez rawajlana basladı. Oǵan milliy gimni avtorı kompozitor S. Sveynbyornsson tiykar saldı. Ol orkestr, fortepiano hám skripka ushın dóretpeler, kantata, balladalar jazdı. XX ásirde Evropa konservatoriyalarında tálim alǵan kompozitorlar island folklori tiykarında milliy muzıka jaratıwǵa háreket etti. Kompozitorlardan P. Isoulfsson, Y. Leyfs, E. Torodsen, Y. Torarinsson, qosıqshılardan G. Simonar, S. Islandi, pianinoshı A. Beytenensson hám basqalar ataqlı. Reykyavikta Joqarı muzıka mektebi, Islandiya mámleket simfoniyalıq orkestri, muzıka dosları jámiyeti, Kamer muzıkası klubı, Jaz klubı hám basqalar bar. Akureyri, Akranes, Xabnarfordur hám basqa qalalarda da muzıka jámiyetleri bar bolǵan.

==Teatrı==
Skaldlar poeziyası hám áyyemgi xalıq dástanlarında teatr kórkem óneri elementleri bolǵan. 1720-jıldan Skaulxoltdaǵı latın mektebi dáslepki teatr tamashaların kórsete basladı. Bul teatr 1799-jılda Reykyavikqa kóshti hám XIX ásirdiń 2-yarımına shekem teatr mádeniyatınıń orayı boldı. Dramaturg S. Pyetursson XVIII ásir 2-yarımı hám XIX ásir baslarındaǵı island teatrınıń iri ǵayratkerlerinen edi. XIX ásir 2-yarımınan háweskerlik teatr dógerekleri dúzilip, M. Yoxumsson hám I. Eynarsson pyesaları saxnalastırıldı. 1897-jılda shólkemlestirilgen Reykyavik teatr jámiyeti professional teatrǵa tiykar saldı. Islandiya dramaturglarınıń pyesaları, sonıń menen birge, U. Shekspir, F. Shiller dóretpeleri saxnalastırıldı. 1950-jıl milliy teatr dúzildi. J. Verdi operaları, I. Shtraus operettaları hám F. Lou baletleri teatr saxnasınan orın aldı. Reykyavik hám basqa qalalarda bir neshe yarım professional truppalar bar. I. Bare, L. Paulsson, X. Byornsson, K. Keld, X. Skulasson sıyaqlılar Islandiyanıń eń jaqsı rejissyor hám aktyorları bolıp tabıladı.

Prezident: [[Guðni Th. Jóhannesson]]
{{Evropa}}
[[Kategoriya:Mámleketler]]