Хантыйская мова

Хантыйская мова
ханты ясаӈ
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	ХМАА, ЯНАА, Томская вобласьць
Колькасьць карыстальнікаў	~9600 чал.
Клясыфікацыя	Уральская сям’я  Фіна-вугорская галіна   Вугорская падгаліна    Обска-вугорская група
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Статус:	6b Пад пагрозай[d]
Пісьмо	Khanty alphabet[d] і кірыліца
Коды мовы
ISO 639-1	—
ISO 639-2(Б)	—
ISO 639-2(Т)	kca
ISO 639-3	kca
SIL	—

Ханты́йская мова — вугорская мова фіна-вугорскае моўнае галіны, асноўная мова народу хантаў. Распаўсюджаная галоўным чынам у басэйне прытокаў Обі ды Іртышу і сярэднім і дольным цячэньні Обі. Паводле зьвестак перапісу 2002 году хантаў налічваецца 28 700 чалавек, зь іх на хантыйскай мове размаўляе 33,4% насельніцтва.

Асноўная характарыстыка

Структура

Хантыйская мова разам з мансійскай і вугорскай утварае асобную падгаліну сярод фіна-вугорскае галіны ўральскіх моваў — вугорскую. З гэтымі мовамі, асабліва з мансійскай, хантыйская мае шмат агульных рысаў — у сфэры марфалёґіі, фанэтыкі і нават лексыкі. Па сваёй сынтаксічнай структуры хантыйская мова зьяўляецца аґлютынуючай мовай з амаль поўнай стратай самастойнага значэньня суфіксаў. Для хантыйскае мовы характэрная вялікая колькасьць галосных і адсутнасьць звонкіх зычных, сынґарманізм, недапушчэньне дзьвюх зычных у пачатку альбо ў канцы слова ці склада.

Апроч адзіночнага й множнага ліку ў хантыйскай мове шырока ўжываецца дваісты лік (прыклады ўжываньня дваістага ліку ў беларускай мове можна ўбачыць у словах нажніцы, порткі). Ролю прыналежных займеньнікаў выконваюць суфіксы, што ўказваюць на прыналежнасьць прадмэта.

Дыялекты

Хантыйская мова ў сваёй дыялектнай структуры адрозьніваецца вельмі вялікай колькасьцю дыялектаў. Звычайна ў хантыйскай мове выдзяляюць дзьве ґрупы гаворак:

• Заходняя (уласна хантыйскія гаворкі, падпадзяляецца на паўночныя і паўдзёныя)
• Усходняя (альбо кантыцкая)

Тэрытарыяльна гаворкі блізкія паміж сабой, але дыялекты па крайніх кропках дыялектнага кантынуўму адрозьніваюцца настолькі, што ўзаемаразуменьне паміж імі даволі цяжкае.

Пісьмовасьць

Першая пісьмовасьць у хантыйскай мове ўзьнікае ў 1868 годзе, калі на бярозаўска-абдорскім дыялекце было выдадзена Эвангельле паводле Мацьвея. На хвалі ўсесавецкае лацінізацыі ў 1930-ых гадох быў распрацаваны лацінкавы альфабэт для казымскага ды абдорскага дыялекта. У 1937 годзе хантыйская пісьмовасьць была пераведзена на кірыліцу. Нягледзячы на даволі працяглую гісторыю існаваньня пісьмовасьці ды літаратуры па-хантыйску, адзінага літаратурнага стандарту ў мове няма — хантыйскамоўны друк прысутнічае ўва ўсіх чатырох дыялектах.

Лацінскі альфабэт (1931—1937 гады).

A a	B в	D d	E e	Ә ә	F f	H h	Һ һ
I i	J j	K k	L l	Ļ ļ	Ł ł	M m	N n
Ņ ņ	Ŋ ŋ	O o	P p	R r	S s	Ş ş	S̷s
T t	U u	V v	Z z	Ƶ ƶ	Ƅ ƅ

Кірылічны альфабэт рэдакцыі 1958 году

А а	Ӓ ӓ	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ә ә	Ӛ ӛ	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Ӄ ӄ
Л л	Л’ л’	М м	Н н	Ӈ ӈ	О о	Ӧ ӧ	Ө ө
Ӫ ӫ	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ӱ ӱ	Ф ф
Х х	Ц ц	Ч ч	Ч’ ч’	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Агульны хантыйскі альфабэт для ўсіх дыялектаў (рэдакцыя 2000 году)

А а	Ӓ ӓ	Ӑ ӑ	Б б	В в	Г г	Д д	Е е
Ё ё	Ә ә	Ӛ ӛ	Ж ж	З з	И и	Й й	К к
Қ қ (Ӄ ӄ)	Л л	Ӆ ӆ (Ԓ ԓ)	М м	Н н	Ң ң (Ӈ ӈ)	Н’ н’	О о
Ӧ ӧ (Ŏ ŏ)	Ө ө	Ӫ ӫ	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ӱ ӱ	Ў ў	Ф ф	Х х	Ҳ ҳ (Ӽ ӽ)	Ц ц	Ч ч	Ҷ ҷ
Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Є є	Є̈ є̈
Ю ю	Ю̆ ю̆	Я я	Я̆ я̆

Гісторыя вывучэньня

Хантыйская мова — найменш вывучаная з усёй фіна-вугорскае ґрупы. Адзінымі сур’ёзнымі працамі да апошняга часу былі: кароткая ґраматыка і слоўнік, выдадзеныя А. Кастранам у 1849 г., і слоўнік Паасонэна, выпушчаны ў 1926 годзе. У савецкія часы навукова-дасьледчай асацыяцыяй Інстытуту народаў поўначы вялося паглыбленае вывучэньне хантыйскае мовы і стварэньне для яе пісьменства.

Грамадзкае жыцьцё

На хантыйскай мове выдаюцца ґазэты, у пачатковых клясах мова вывучаецца як прадмэт.

Першыя публікацыі на хантыйскай мове зьявіліся ў ґазэце «Остяко-Вогульская правда» (асьцякі і вагулы — старая назва ў расейскай мове адпаведна хантаў і мансі) у 1934 годзе. З 1957 году ў Ханты-Мансійскай аўтаномнай акрузе выдавалася ґазэта «Ленин пант хуват» (бел. «Па ленінскім шляху»), якая ў 1991 годзе была перайменавана ў «Хӑнты ясаӈ» (бел. «Хантыйскае слова»). Да пачатку 1970-х гадоў ґазэта выходзіла адным радком, пасьля — чатырма. Выходзіць штотыдзень. У Шурышкарскім раёне Ямала-Ненецкае аўтаномнае акругі выходзіць ґазэта «Ӆуӈх авт» (бел. «Ангальскі мыс»).

У раніцы, сярэдзіне дня і вечарох па панядзелках, серадах і пятніцах на радыё «Югория» выходзяць хантыйскамоўныя перадачы па 20 хвілін, вяшчаньне пачалося ў 1964 годзе.

Этна-рок-гурт «H-Ural» з 2009 году выконвае свае песьні на шурышкарскім і сярэдняобскім дыялекце хантыйскае мовы.

Вонкавыя спасылкі

• Русско-хантыйский разговорник скачать бесплатно (рас.)
• Русско-хантыйский разговорник (сургутский диалект) скачать бесплатно (рас.)
• Остяцкий язык // Литературная энциклопедия. Т. 8. — 1934 (рас.)